مهریه یکی از مفاهیم حقوقی بنیادین در پیمان زناشویی است که در قوانین ایران، به خصوص قانون مدنی، جایگاه ویژه‌ای دارد . این موضوع به شکل مستقیم حقوق و تعهدات مالی طرفین را مشخص می‌کند و در حفظ حقوق مالی زنان اهمیت بالایی دارد . مهریه برای آنکه از نظر قانونی معتبر شناخته شود، باید دارای ویژگی‌های مشخصی باشد؛ از جمله اینکه باید یک مال با قابلیت تملک باشد، به شخص دیگری تعلق نداشته باشد و به شکلی دقیق و روشن تعیین گردد . در ادامه این نوشتار، به شکلی جامع به شناخت انواع مهریه، شرایط قانونی آن و جایگاهش در نظام حقوقی ایران خواهیم پرداخت.

مهریه چیست؟

در پاسخ به این پرسش که "تعریف مهریه چیست؟"، باید گفت مهریه یکی از حقوق مالی است که به واسطه عقد ازدواج برای زن ایجاد می‌شود . بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی ایران، به محض جاری شدن صیغه عقد، زن مالک مهریه می‌شود و اختیار هرگونه دخل و تصرفی را در آن پیدا می‌کند . متن این ماده به این شرح است: "به مجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید" .

این ماده قانونی به روشنی نشان می‌دهد که مالکیت زن بر مهریه، بلافاصله پس از عقد نکاح شکل می‌گیرد و هیچ عاملی نمی‌تواند این مالکیت را زیر سوال ببرد . اگرچه در عرف جامعه، بسیاری از زنان هنگام جدایی مهریه خود را مطالبه می‌کنند، اما قانون این حق را به زن داده است که از لحظه وقوع عقد و در هر زمانی که اراده کند، پرداخت مهریه خود را از شوهر بخواهد . نکته مهم دیگر این است که مسائلی مانند نشوز زن (عدم تمکین) یا وجود رابطه نامشروع، حقی را که زن برای دریافت مهریه دارد از بین نمی‌برد و او همچنان مستحق دریافت کامل مهریه خود است . این موارد نشان‌دهنده حمایت نظام حقوقی از حقوق مالی زنان در چارچوب نهاد خانواده است.

پس به طوری کلی ماده قانونی چند نکته کلیدی را روشن می‌سازد:

1. مالکیت فوری: مالکیت زن بر مهریه بلافاصله پس از عقد نکاح برقرار می‌شود و به هیچ شرط دیگری وابسته نیست .

2. حق مطالبه در هر زمان: اگرچه در عرف جامعه، مطالبه مهریه بیشتر هنگام طلاق اتفاق می‌افتد، اما زن قانوناً حق دارد از همان فردای روز عقد، مهریه خود را از همسرش درخواست کند .

3. عدم تأثیر رفتار زن بر حق مهریه: مسائلی مانند عدم تمکین (نشوز) یا حتی اثبات رابطه نامشروع از سوی زن، حق او را برای دریافت مهریه از بین نمی‌برد و این حق همچنان پابرجاست .

انواع مهریه

در نظام حقوقی ایران، مهر بر اساس زمان و چگونگی تعیین آن به دسته‌های گوناگونی تقسیم می‌شود که هر یک ویژگی‌ها و احکام خود را دارند. شناخت این دسته‌بندی‌ها برای درک بهتر حقوق و تکالیف زوجین ضروری است.

انواع مهر بر اساس زمان تعیین

• مهر المسمی: این نوع مهریه، همان مالی است که زوجین در زمان عقد نکاح بر سر آن به توافق می‌رسند و مقدار و مشخصات آن به صورت دقیق در سند ازدواج ثبت می‌شود . مهر المسمی می‌تواند وجه نقد، اموال منقول مانند خودرو، اموال غیرمنقول مانند ملک یا حتی آموزش یک مهارت خاص باشد، به شرطی که دارای شرایط قانونی صحت مهریه باشد .

• مهر المثل: گاهی ممکن است در عقد دائم، مهریه‌ای تعیین نشود یا مهریه تعیین‌شده به دلایلی مانند مجهول بودن یا مالیت نداشتن، باطل باشد . اگر در چنین شرایطی، زوجین پیش از تعیین مهریه، با یکدیگر نزدیکی داشته باشند، به زن "مهر المثل" تعلق می‌گیرد . برای تعیین مقدار مهرالمثل، کارشناس دادگاه وضعیت خانوادگی، اجتماعی، تحصیلی و فردی زن را بررسی کرده و با مقایسه او با نزدیکان و هم‌ترازانش، مبلغی را به عنوان مهریه مشخص می‌کند .

• مهر المتعه: مطابق ماده ۱۰۹۳ قانون مدنی، اگر در عقد نکاح مهریه‌ای مشخص نشده باشد و شوهر بخواهد قبل از وقوع نزدیکی و پیش از تعیین مهریه، همسر خود را طلاق دهد، زن مستحق دریافت "مهرالمتعه" است . تفاوت اصلی این نوع مهر با مهر المثل در این است که برای تعیین مقدار آن، وضعیت و توانایی اقتصادی مرد ملاک قرار می‌گیرد، نه جایگاه و مشخصات زن .

• مهر السنة: این نوع مهریه در قانون مدنی تعریف نشده و ریشه در فقه اسلامی دارد. مهر السنه به مهریه حضرت فاطمه (س) اشاره دارد که مقدار آن ۵۰۰ درهم نقره بوده است . اگر زوجین توافق کنند که مهریه از نوع مهر السنه باشد، معادل ارزش روز ۵۰۰ درهم در زمان مطالبه محاسبه و پرداخت می‌شود .

انواع مهر بر اساس نحوه پرداخت

این دو نوع مهریه، انعطافی را در تعهدات مالی زوجین ایجاد می‌کنند تا تعادل در حقوق و وظایف آن‌ها برقرار شود.

شرایط صحت مهریه

برای اینکه مهریه از نظر قانونی صحیح و قابل مطالبه باشد، باید دارای سه شرط اساسی باشد. فقدان هر یک از این شرایط، مهریه را باطل می‌کند، هرچند خود عقد ازدواج صحیح باقی می‌ماند .

1. مالیت داشته باشد: مهریه باید دارای ارزش اقتصادی و قابل داد و ستد باشد. چیزهایی که ارزش مالی ندارند، نمی‌توانند به عنوان مهریه تعیین شوند. سکه، پول، ملک، سهام یا حتی آموزش یک حرفه که منفعت عقلایی و ارزش مالی دارد، همگی می‌توانند مهریه باشند .

2. قابل تملک باشد: مهریه باید چیزی باشد که شوهر مالک آن بوده و بتواند آن را به مالکیت همسرش درآورد. به همین دلیل، اموال عمومی، اموال وقفی یا مالی که متعلق به شخص دیگری است (مگر با اجازه مالک) را نمی‌توان به عنوان مهریه قرار داد .

3. معلوم و معین باشد: مقدار، جنس و وصف مهریه باید کاملاً روشن و بدون هیچ‌گونه ابهامی مشخص شود. برای مثال، "صد سکه تمام بهار آزادی" یک مهریه معلوم و معین است. اما عبارت "یکی از خانه‌های پدرم" به دلیل مجهول بودن، به عنوان مهریه باطل است. اگر مهریه از اموالی مانند گندم یا زمین باشد، باید مقدار آن از طریق وزن، عدد یا مساحت دقیقاً تعیین گردد .

ضمانت اجرای شرایط صحت مهر

قانون برای اطمینان از پایبندی به تعهدات مربوط به مهریه، ابزارهایی را در اختیار زن قرار داده است. یکی از مهم‌ترین این ابزارها "حق حبس" است.

• حق حبس چیست؟ بر اساس ماده ۱۰۸۵ قانون مدنی، زن می‌تواند تا زمانی که مهریه خود را به طور کامل دریافت نکرده، از تمکین خاص (ایفای وظایف زناشویی) در برابر شوهر خودداری کند . این حق تنها در صورتی برقرار است که مهریه از نوع "حال" یا همان عندالمطالبه باشد و زن پیش از دریافت مهریه، به اختیار خود از شوهر تمکین نکرده باشد .

• سقوط حق حبس: طبق ماده ۱۰۸۶ قانون مدنی، اگر زن حتی برای یک بار، پیش از گرفتن مهریه، به اختیار خود از شوهر تمکین خاص کند، حق حبس او برای همیشه از بین می‌رود. پس از آن، او دیگر نمی‌تواند به بهانه عدم دریافت مهریه از تمکین خودداری کند، اما حق او برای مطالبه مهریه همچنان پابرجاست .

• اثر بطلان مهریه: اگر مهریه تعیین‌شده به دلیل نداشتن یکی از شرایط صحت، باطل باشد، عقد ازدواج باطل نمی‌شود. در این حالت، اگر بین زوجین نزدیکی واقع شده باشد، زن مستحق "مهرالمثل" خواهد بود .

شرایط پرداخت مهریه

بسیاری به اشتباه گمان می‌کنند که قانون، مهریه را به ۱۱۰ سکه محدود کرده و مرد تعهدی برای پرداخت مازاد بر آن ندارد. این تصور کاملاً نادرست است. مرد موظف به پرداخت تمام مهریه‌ای است که تعهد کرده، حتی اگر هزاران سکه باشد .

• قانون ۱۱۰ سکه: ماده ۲۲ قانون حمایت از خانواده، یک نقطه عطف در قوانین مهریه ایجاد کرده است. بر اساس این ماده، وصول مهریه تا سقف یکصد و ده سکه تمام بهار آزادی (یا معادل پولی آن) مشمول مقررات ماده ۲ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی است . این یعنی برای این مقدار از مهریه، ضمانت اجرای قوی‌تری وجود دارد. در صورت خودداری مرد از پرداخت و عدم اثبات اعسار، امکان جلب و حبس او وجود داشت (که البته طبق رویه‌های جدید قضایی، حبس بابت مهریه اعمال نمی‌شود) .

• مهریه مازاد بر ۱۱۰ سکه: برای مقادیر بیشتر از ۱۱۰ سکه، پرداخت آن تنها منوط به "ملائت" یا همان توانایی مالی زوج است. در این حالت، این زن است که باید در دادگاه ثابت کند شوهرش توانایی پرداخت مازاد بر ۱۱۰ سکه را دارد . اگر زن نتواند این موضوع را ثابت کند، دادگاه مرد را به پرداخت مازاد محکوم نخواهد کرد .

این قانون تلاش دارد از یک طرف حقوق مالی زن را تا حد قابل قبولی پشتیبانی کند و از سوی دیگر، مردان را از فشار مهریه‌های بسیار سنگین که توان پرداخت آن را ندارند، محافظت نماید.

نکات مهم اجرا گذاشتن مهریه

برای وصول مهریه، زن می‌تواند از دو مسیر قانونی اقدام کند. طبق بخشنامه‌های جدید قوه قضاییه، اقدام از طریق اداره ثبت بر مراجعه به دادگاه اولویت دارد .

1. اقدام از طریق اداره اجرای ثبت:

   • گام اول: زن به دفتر ازدواجی که عقد در آن ثبت شده مراجعه و درخواست صدور اجراییه برای مهریه می‌کند .

   • گام دوم: با در دست داشتن اجراییه، به اداره اجرای ثبت اسناد مراجعه می‌کند. در این مرحله می‌تواند همزمان درخواست ممنوع‌الخروجی شوهر و توقیف اموال او را ثبت نماید .

   • گام سوم: اداره ثبت از مراجع مختلف مانند بانک مرکزی، سازمان بورس، پلیس راهور و اداره ثبت اسناد و املاک، اموال و دارایی‌های شوهر را استعلام می‌کند .

   • گام چهارم: در صورت شناسایی اموال (به جز مستثنیات دین)، آن‌ها توقیف شده و پس از کارشناسی و طی مراحل قانونی، از طریق مزایده به فروش رفته و مهریه زن از محل آن پرداخت می‌شود .

2. اقدام از طریق دادگاه:

   • اگر پس از گذشت چند ماه از اقدام در اداره ثبت، مالی از شوهر شناسایی نشود یا روند به نتیجه نرسد، زن می‌تواند از اداره ثبت گواهی مربوطه را دریافت کرده و دادخواست مطالبه مهریه را در دادگاه خانواده ثبت کند .

مستثنیات دین چیست؟

قانون برای حفظ حداقل معیشت برای فرد بدهکار، برخی از اموال او را از توقیف و فروش معاف کرده است. این اموال که "مستثنیات دین" نام دارند، حتی برای پرداخت مهریه نیز قابل توقیف نیستند .

اعسار به چه معناست ؟

اعسار یک اصطلاح حقوقی به معنای ناتوانی مالی و عدم توانایی یک فرد در پرداخت بدهی‌های خود است . در دعاوی مهریه، شوهر می‌تواند با ارائه دادخواست اعسار، از دادگاه بخواهد که ناتوانی او در پرداخت یکجای مهریه را بپذیرد.

• اثبات اعسار: برای اثبات اعسار، مرد باید مدارک و شواهدی که نشان‌دهنده وضعیت مالی اوست (مانند لیست اموال، گردش حساب بانکی، فیش حقوقی و غیره) را به دادگاه تقدیم کند. همچنین باید حداقل دو شاهد به دادگاه معرفی کند که بر عدم توانایی مالی او شهادت دهند .

• نتایج قبول اعسار: اگر دادگاه ادعای اعسار مرد را بپذیرد، او را از پرداخت یکجای مهریه معاف کرده و با توجه به درآمد و وضعیت مالی او، مهریه را قسط‌بندی می‌کند. دادگاه یک مبلغ به عنوان پیش‌قسط و مابقی را به صورت اقساط ماهانه تعیین می‌کند که مرد موظف به پرداخت منظم آن‌هاست . در صورت عدم پرداخت اقساط، زن می‌تواند مجدداً از طریق اجرای احکام دادگاه اقدام کند .

مهریه در شرایط خاص

قوانین مهریه در شرایط مختلف مانند عقد موقت یا پس از انحلال ازدواج، تفاوت‌هایی دارد.

مهریه در عقد موقت (صیغه)

در ازدواج موقت، برخلاف ازدواج دائم، تعیین مهریه یکی از ارکان اصلی عقد است. اگر در عقد موقت مهریه مشخص نشود، عقد باطل است . زن در عقد موقت نیز حق مطالبه مهریه خود را دارد، اما برای به اجرا گذاشتن آن از طریق اداره ثبت، سند ازدواج موقت باید به صورت رسمی ثبت شده باشد .

تکلیف مهریه پس از انحلال نکاح

• در صورت طلاق: اگر طلاق بعد از نزدیکی باشد، تمام مهریه به زن تعلق می‌گیرد. اگر طلاق قبل از نزدیکی باشد، زن مستحق نصف مهریه است.

• در صورت فسخ نکاح: اگر فسخ نکاح قبل از نزدیکی باشد، زن هیچ حقی نسبت به مهریه ندارد (مگر اینکه علت فسخ، ناتوانی جنسی مرد باشد که در این صورت زن مستحق نصف مهریه است) . اگر فسخ بعد از نزدیکی باشد، تمام مهریه به زن تعلق می‌گیرد .

• در صورت فوت یکی از زوجین: با فوت شوهر، تمام مهریه به دین حال تبدیل شده و از اموال او به زن پرداخت می‌شود. با فوت زن نیز مهریه به ورثه او (از جمله شوهر) به ارث می‌رسد.

مواردی که مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد

در شرایط بسیار خاصی، هیچ مهریه‌ای به زن تعلق نمی‌گیرد. از جمله:

• اگر عقد نکاح به هر دلیلی باطل باشد و نزدیکی صورت نگرفته باشد .

• اگر عقد دائم بدون تعیین مهریه منعقد شود و یکی از زوجین قبل از نزدیکی و قبل از تعیین مهریه فوت کند

قانون جدید اجرا گذاشتن مهریه وجه نقد و سکه

یکی از جدیدترین و بحث‌برانگیزترین تحولات در حوزه مهریه، وضع مالیات بر مهریه‌های سنگین است. بر اساس قوانین جدید مالیاتی، مهریه‌هایی که بیش از حد معینی باشند، در زمان ثبت مشمول مالیات می‌شوند . این قانون با هدف کنترل مهریه‌های نامتعارف تصویب شده است.

جدول محاسبه مالیات بر مهریه به شرح زیر است:

• سیاست حبس‌زدایی: بر اساس سیاست‌های جدید قوه قضاییه، دیگر برای بدهی مهریه (حتی کمتر از ۱۱۰ سکه) حکم جلب و حبس صادر نمی‌شود. در صورت درخواست زن و عدم پرداخت از سوی مرد، پرونده مستقیماً به مرحله توقیف اموال و در صورت اعسار مرد، به تقسیط مهریه منجر می‌شود .

• مهریه در عقد موقت: در ازدواج موقت، تعیین مهریه یکی از ارکان صحت عقد است و بدون آن، عقد باطل است. زن در عقد موقت نیز حق مطالبه کامل مهریه خود را دارد. برای به اجرا گذاشتن مهریه از طریق اداره ثبت، سند ازدواج موقت باید به صورت رسمی در دفترخانه ثبت شده باشد .

• مالیات بر مهریه: طبق اصلاحات جدید، برای مهریه‌هایی که در سند ازدواج ثبت می‌شوند، مالیات در نظر گرفته شده است. این مالیات به صورت پلکانی محاسبه می‌شود .

این مالیات در زمان ثبت ازدواج محاسبه و دریافت می‌شود و هدف آن کنترل مهریه‌های سنگین و غیرمتعارف است .

چگونگی محاسبه مهریه

اگر مهریه وجه نقد (ریال) باشد، به دلیل تورم و کاهش ارزش پول، مبلغ اسمی آن در زمان عقد، ملاک پرداخت نیست. طبق تبصره الحاقی به ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی، مهریه وجه رایج باید به نرخ روز محاسبه و پرداخت شود . فرمول محاسبه به این شکل است:

(شاخص بهای سال قبل از مطالبه ÷ شاخص بهای سال وقوع عقد) × مبلغ مهریه مندرج در عقدنامه = مبلغ مهریه به نرخ روز

شاخص‌های سالانه توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اعلام و در اختیار قوه قضاییه قرار می‌گیرد .

طرح دعوای مهریه

همانطور که اشاره شد، شروع فرآیند مطالبه مهریه با مراجعه به دفترخانه ازدواج و سپس اداره اجرای ثبت است. در صورتی که این مسیر به نتیجه نرسد، نوبت به طرح دعوا در دادگاه خانواده می‌رسد. به دلیل پیچیدگی‌های قوانین مهریه و تغییرات مداوم رویه‌های قضایی، بهره‌گیری از دانش و راهنمایی یک وکیل متخصص در امور خانواده می‌تواند مسیر شما را برای دستیابی به حقوقتان هموارتر کند. یک وکیل خبره می‌تواند شما را در تمام مراحل، از جمع‌آوری مدارک گرفته تا پیگیری پرونده در مراجع ثبتی و قضایی، یاری دهد و از تضییع حقوق شما جلوگیری کند .