درست است که برخی از زندانیان می‌توانند تحت عنوان "رای باز" به فعالیت‌های اجتماعی و شغلی خود برگردند؟ این نوع آزادی که کمتر شناخته شده، به افراد واجد شرایط کمک می‌کند تا بخشی از دوران حبس خود را در جامعه بگذرانند. اما چه شرایطی برای رسیدن به این موقعیت لازم است و چه قوانینی آن را تعیین می‌کنند؟ در این مقاله به بررسی جامع رای باز و الزامات آن خواهیم پرداخت.

منظور از رای باز چیست؟

رای باز به موجب ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری، تصمیمی است که از سوی قاضی اجرای احکام کیفری و با درخواست محکوم یا یکی از بستگان او صادر می‌شود و به موجب آن، محکوم می‌تواند در ساعات معینی از شبانه‌روز و برای انجام کار یا حضور در کلاس‌های حرفه‌آموزی یا سایر دوره‌های اصلاحی و تربیتی، از زندان خارج شود. این امکان در راستای اصلاح و بازپروری زندانیان و کمک به بازگشت تدریجی آنها به زندگی عادی در جامعه پیش‌بینی شده است.

شرایط رای باز شدن زندانی

طبق ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری، شرایط اعطای رای باز به محکومان به شرح زیر است:

1. محکومیت قطعی به حبس و سپری شدن یک سوم از میزان حبس

2. حسن اخلاق و رفتار مناسب در زندان

3. عدم سوء پیشینه موثر کیفری

4. تامین تعهد لازم مبنی بر بازگشت به زندان در زمان مقرر

تبصره 1 ماده فوق تصریح می‌کند که در صورت محکومیت به حبس ابد، پس از تحمل 15 سال حبس با رعایت شرایط فوق، رای باز امکان‌پذیر است.

رای باز شامل چه کسانی می‌شود؟

اصولا کلیه محکومان به حبس در صورت احراز شرایط قانونی می‌توانند از نهاد رای باز بهره‌مند شوند. با این حال، تبصره 2 ماده 520 ق.آ.د.ک محکومان جرایم خشن از جمله جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی، سرقت مسلحانه، آدم‌ربایی و محاربه را از شمول این ماده مستثنی کرده است. بنابراین به جز موارد استثنا شده، سایر محکومان در صورت دارا بودن شرایط می‌توانند رای باز شوند.

رای باز محکومین مواد مخدر

محکومان جرایم مواد مخدر نیز در صورت تحقق شرایط قانونی می‌توانند از رای باز برخوردار شوند. ماده 16 قانون مبارزه با مواد مخدر مصوب 1396 در این خصوص مقرر می‌دارد که در صورت فراهم بودن شرایط و ضوابط مقرر در ماده 520 ق.آ.د.ک، اعطای رای باز به محکومان جرایم مواد مخدر بلامانع است. با این حال تبصره ماده فوق، قاچاقچیان و توزیع‌کنندگان مواد مخدر را از شمول این ماده مستثنی کرده است.

رای باز برای محکومین مالی

محکومان مالی نیز در صورت تحقق شرایط مقرر در ماده 520 ق.آ.د.ک می‌توانند از رای باز استفاده کنند. طبق نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضاییه به شماره 7/97/1052 مورخ 1397/4/20، محکومان مالی از جمله محکومان دیه و نفقه در صورت سپری شدن یک سوم حبس، حسن اخلاق و رفتار، عدم سوء پیشینه موثر و سپردن تامین مناسب، می‌توانند از رای باز برخوردار شوند.

بعد از چه مدت از حبس می‌توان رای باز شد؟

همانطور که گفته شد، یکی از شرایط برخورداری از رای باز، سپری شدن یک سوم از میزان حبس است. بنابراین محکوم پس از گذراندن یک سوم دوره محکومیت خود و با تحقق سایر شرایط می‌تواند تقاضای رای باز کند. در مورد محکومان به حبس ابد نیز پس از تحمل 15 سال حبس امکان بهره‌مندی از رای باز وجود دارد.

نمونه متن درخواست رای باز

برای درخواست رای باز، محکوم یا یکی از بستگان وی باید دادخواستی به قاضی اجرای احکام کیفری تقدیم کند. نمونه متنی از دادخواست رای باز به شرح زیر است:

" ریاست محترم دادگاه / قاضی محترم اجرای احکام احتراما اینجانب ... فرزند ... به شماره شناسنامه ... صادره از ... به موجب دادنامه شماره ... مورخ ... صادره از شعبه ... دادگاه ... به تحمل ... سال / ماه حبس تعزیری محکوم شده‌ام. با عنایت به اینکه تاکنون یک سوم از میزان محکومیت حبس را سپری نموده و دارای حسن اخلاق و رفتار در زندان بوده و فاقد سابقه موثر کیفری می‌باشم، تقاضا دارم دستور فرمایید از رای باز موضوع ماده 520 ق.آ.د.ک برخوردار شوم. با تشکر - امضاء"

مرخصی رای باز

محکومان رای باز در طول دوره رای باز می‌توانند با کسب موافقت قاضی اجرای احکام کیفری از مرخصی استفاده کنند. طبق بخشنامه ساماندهی زندانیان و کاهش جمعیت کیفری زندان‌ها مصوب 1395/6/28 رییس قوه قضاییه، زندانیان رای باز در صورت رعایت ضوابط و مقررات زندان و عدم ارتکاب تخلف، می‌توانند حداکثر 5 روز در ماه از مرخصی برخوردار شوند.

غیبت در رای باز

چنانچه محکوم رای باز در ساعات مقرر بدون عذر موجه در محل تعیین شده حاضر نشود یا پس از پایان ساعات رای باز بدون عذر موجه به زندان مراجعت نکند، غایب محسوب شده و رای باز وی لغو می‌شود. در این صورت محکوم باید باقیمانده دوران محکومیت را در زندان سپری کند. طبق تبصره 3 ماده 520 ق.آ.د.ک، عذر موجه باید ظرف 48 ساعت پس از پایان مهلت رای باز به تایید قاضی اجرای احکام برسد.

اشتغال و رای کار در رای باز

یکی از اهداف اصلی اعطای رای باز، فراهم کردن زمینه اشتغال و کسب مهارت برای زندانیان است. بر این اساس محکومان رای باز می‌توانند در ساعات تعیین شده به کار یا آموزش حرفه بپردازند. در صورتی که محکوم در بیرون از زندان شغل مناسبی نداشته باشد، مددکاری زندان موظف است با هماهنگی اداره کل زندان‌ها، شغل مناسبی را برای وی در نظر بگیرد. اشتغال زندانیان رای باز تحت عنوان "رای کار" شناخته می‌شود.

رای کار چیست؟

رای کار تدبیری است که به موجب آن، محکومان رای باز در ساعات معینی از شبانه‌روز برای انجام کار از زندان خارج می‌شوند. هدف از رای کار، کمک به اشتغال‌زایی و بازپروری زندانیان از طریق اشتغال و کسب درآمد مشروع است. رای کار نوعی مجازات جایگزین حبس نیز محسوب می‌شود که در کنار سایر مجازات‌های جایگزین نظیر دوره مراقبتی، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی و محرومیت از حقوق اجتماعی اجرا می‌شود.

شرایط رای کار زندانیان

شرایط بهره‌مندی زندانیان از رای کار، همان شرایط مقرر در ماده 520 ق.آ.د.ک برای رای باز است. یعنی زندانی باید یک سوم از میزان حبس را سپری کرده، دارای حسن اخلاق و رفتار بوده، فاقد سوء پیشینه موثر کیفری باشد و تعهد لازم مبنی بر بازگشت به موقع به زندان را سپرده باشد. علاوه بر این، محکوم باید صلاحیت و توانایی لازم برای انجام کار را نیز داشته باشد.

اشتغال زندانیان رای باز

طبق بخشنامه ساماندهی زندانیان، زندانیان رای باز باید تحت نظارت و با هماهنگی مددکاری زندان به کار گمارده شوند. اولویت اشتغال با مشاغلی است که توسط بنگاه‌های اقتصادی زندان‌ها ایجاد می‌شود. در صورت عدم وجود شغل مناسب در بنگاه‌های زندان، زندانی می‌تواند با معرفی مددکاری و تایید قاضی اجرای احکام در بیرون از زندان مشغول به کار شود. کارفرمایان بیرون از زندان نیز می‌توانند با عقد قرارداد با اداره زندان، از نیروی کار زندانیان رای باز استفاده کنند.

حقوق و دستمزد زندانیان شاغل باید طبق قانون کار پرداخت شود و بخشی از درآمد حاصله نیز به حساب زندان واریز می‌شود. مددکاری زندان باید به طور مستمر بر نحوه کار و رفتار زندانیان شاغل در بیرون از زندان نظارت کند.

جمع‌بندی

رای باز و رای کار نهادهایی در جهت کاهش جمعیت کیفری زندان‌ها و کمک به بازپروری و بازگشت تدریجی زندانیان به جامعه هستند. با اعطای رای باز و رای کار، ضمن کاهش مضرات و آسیب‌های ناشی از حبس طولانی، زمینه اشتغال، کسب مهارت و درآمد مشروع برای زندانیان فراهم می‌شود. این امر می‌تواند احتمال بازگشت مجدد زندانیان به چرخه جرم را کاهش داده و در نهایت به کاهش نرخ جرم و تامین امنیت پایدار جامعه کمک کند. البته اجرای موفق این نهادها مستلزم نظارت مستمر مراجع قضایی و همکاری سایر نهادهای ذیربط است.