دادگاه صلح چیست و چه تفاوتی با شورای حل اختلاف دارد ؟

در سال‌های اخیر، سیستم قضایی ایران دستخوش تغییراتی شده است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها جایگزینی دادگاه صلح به‌جای شورای حل اختلاف است. بسیاری از مردم هنوز نمی‌دانند که دادگاه صلح چیست، چه وظایفی دارد و چگونه با شورای حل اختلاف متفاوت است. در این مقاله، به بررسی این موضوع و نحوه رسیدگی به پرونده‌ها در دادگاه صلح می‌پردازیم.

دادگاه صلح چیست؟

دادگاه صلح نهادی نو در قوه قضاییه است که طبق قانون شورای حل اختلاف ۱۴۰۲ شکل گرفته و صلاحیت‌هایی فراتر از شورای حل اختلاف سابق دارد. در واقع، تمام صلاحیت‌های پیشین شورای حل اختلاف به همراه برخی صلاحیت‌های جدید، در این دادگاه متمرکز شده است. طبق آیین‌نامه اجرایی این قانون، در هر حوزه قضایی شهرستان، تعدادی شعبه از دادگاه عمومی تحت عنوان «دادگاه صلح» تعیین می‌شوند که رسیدگی به پرونده‌های کوچک مالی، دعاوی خاص خانوادگی، جرایم سبک و برخی امور دیگر را بر عهده دارند.

کار دادگاه صلح چیست؟

دادگاه صلح ابتدا تلاش می‌کند مشکل طرفین دعوا را از طریق سازش حل نماید. چنانچه ظرف مدت دو ماه (یا حداکثر زمان تعیین‌شده) اقدام به سازش صورت گرفت، نتیجه به قاضی دادگاه منعکس می‌شود تا صورت‌جلسه سازش را تأیید کند. اگر سازش حاصل نشد، دادگاه صلح خود وارد رسیدگی می‌شود و رأی قطعی را صادر می‌کند.

تفاوت دادگاه صلح و شورای حل اختلاف

• ادغام در یک مرجع واحد: در دادگاه صلح، برخلاف شورای حل اختلاف پیشین که مستقل عمل می‌کرد، شعب حل اختلاف و قاضی دادگاه صلح در یک مجموعه واحد مستقر هستند.

• اختیارات گسترده‌تر: دادگاه صلح علاوه بر صلاحیت‌های شورا (یعنی تلاش برای سازش و صلح)، اختیار صدور رای را نیز دارد؛ در حالی‌که شورای حل اختلاف بر اساس قانون جدید، بیشتر بر جنبه سازش متمرکز است و فقط در صورت توافق طرفین می‌تواند رای صادر کند.

• رسیدگی یک‌مرحله‌ای (عموماً): آراء دادگاه صلح در بیشتر موارد قطعی است و مرحله تجدیدنظر ندارد، مگر در شرایطی که قانون تصریح کرده باشد (نصاب‌های مالی بالاتر از نصف سقف تعیین‌شده یا برخی جرایم خاص).

 آیا دادگاه صلح همان شورای حل اختلاف است؟

خیر. اگرچه ریشه و اساس تشکیل دادگاه صلح در پررنگ کردن جنبه صلح و سازش پرونده‌ها (مشابه شورای حل اختلاف) است، اما دادگاه صلح نهادی مجزا با اختیارات گسترده‌تر به شمار می‌رود. در این دادگاه، همان ابتدا تلاش می‌شود اختلاف از طریق شورای حل اختلافِ مستقر در دادگاه، حل شود و در صورت عدم موفقیت در سازش، قاضی دادگاه صلح وارد رسیدگی ماهیتی شده و رأی صادر می‌کند.

 اعضای دادگاه صلح 

دادگاه صلح از چند بخش و اعضای مختلف تشکیل شده است که هر یک وظایف و نقش‌های مشخصی در روند رسیدگی و حل اختلافات دارند:

• قاضی دادگاه صلح (رئیس یا دادرس علی‌البدل): اداره جلسات و صدور رأی بر عهده اوست.

• اعضای شورا یا میانجی‌گران: در مسیر سازش و مصالحه پیش از صدور رای نهایی، پرونده را بررسی کرده و تلاش می‌کنند اختلاف میان طرفین حل شود.

• رئیس حوزه قضایی (یا معاون قضایی رئیس کل دادگستری در سطح استان): وظیفه نظارت و مدیریت دادگاه صلح را به عهده دارد.

 فرق دادگاه صلح با دادگاه حقوقی

1. رویکرد سازشی در آغاز رسیدگی: در دادگاه صلح، تمرکز جدی بر سازش است؛ اما دادگاه حقوقی کلاسیک از همان ابتدا وارد رسیدگی قضایی می‌شود.

2. صلاحیت خاص: دادگاه صلح طبق قانون، صلاحیت رسیدگی به دعاوی مالی تا سقف یک میلیارد ریال و برخی دعاوی مشخص نظیر تخلیه، نفقه و مهریه (حد نصاب تعیین‌شده)، تصرف عدوانی و… را دارد، در صورتی که دادگاه حقوقی می‌تواند به انواع اختلاف‌های حقوقی، حتی در ارقام خیلی بالا رسیدگی کند.

3. قطعی بودن آراء به‌صورت معمول: آراء دادگاه صلح اصولاً قطعی است و فقط در موارد خاصی قابل تجدیدنظرخواهی خواهد بود؛ اما در دادگاه حقوقی، امکان تجدیدنظر در بیشتر دعاوی وجود دارد.

 وظیفه دادگاه صلح چیست؟

وظیفه اصلی این دادگاه‌، تشویق و تسهیل صلح است. با این کار:

• زمان رسیدگی کاهش می‌یابد.

• هزینه‌های دادرسی کمتر شده و از حجم فعالیت دادگاه‌های رسمی کاسته می‌شود.

• اختلافات به شیوه‌ای مسالمت‌آمیز حل می‌گردد و رضایت عمومی طرفین دعوا بیشتر حاصل می‌شود.

دادگاه صلح حقوقی است یا کیفری؟

دادگاه صلح، ترکیبی از صلاحیت‌های حقوقی و کیفری را دارد. بر اساس قانون شورای حل اختلاف ۱۴۰۲:

• در امور حقوقی، به دعاوی مالی تا سقف معین (یک میلیارد ریال)، جهیزیه، مهریه، نفقه، تصرف عدوانی، تخلیه عین مستاجره و… رسیدگی می‌کند.

• در حوزه کیفری نیز برخی جرایم عمدی مستوجب مجازات درجه هفت و هشت، کلیه جرایم غیرعمدی ناشی از تصادف یا کار را بررسی می‌کند و حتی در این جرایم می‌تواند بدون صدور کیفرخواست به پرونده ورود نماید.

بنابراین، دادگاه صلح هم پرونده‌های کیفری را (در جرایم سبک) و هم پرونده‌های حقوقی را (در نصاب‌های مالی پایین و مصادیق مشخص) بررسی می‌کند.

 عدم حضور در دادگاه صلح چه حکمی دارد؟

در رسیدگی‌های دادگاه صلح، عدم حضور یکی از طرفین، مطابق اصول کلی آیین دادرسی مدنی یا کیفری تفسیر می‌شود. به عبارت دیگر، اگر خوانده (یا متهم) در جلسه رسیدگی حاضر نشود یا لایحه‌ای نفرستد، قاضی با توجه به محتویات پرونده، ادله طرف مقابل و مقررات قانونی، حکم خود را صادر می‌کند. بنابراین، ضروری است طرفین دعاوی برای دفاع بهتر از حقوقشان در جلسات حاضر شوند در بعضی از موارد دادگاه صلح با توجه به نوع پرونده می تواند رای قطعی صادر کند .

آیا دادگاه صلح رأی صادر می‌کند؟

بله؛ اگر سازش میان طرفین رخ ندهد یا یکی از طرفین مخالفت کند، قاضی دادگاه صلح وارد رسیدگی شده و در صورت تکمیل تحقیقات و مستندات، رای (حکم یا قرار) صادر می‌کند. آرای دادگاه صلح در بیشتر موارد قطعی است، مگر مواردی که در قانون پیش‌بینی شده و امکان تجدیدنظرخواهی در دادگاه تجدیدنظر استان فراهم آمده است (نظیر دعاوی با نصاب مالی بالاتر از نصف سقف مقرر، برخی جرایم غیرعمدی با مجازات قانونی درجه شش یا بالاتر و…).

 تفاوت دادگاه صلح با دادگاه عمومی

• نصاب مالی و جرایم خاص: دادگاه عمومی صلاحیت رسیدگی به انواع دعاوی حقوقی و جرایم کیفری را بدون محدودیت دارد؛ در حالی که دادگاه صلح تنها در سقف مالی معین و جرایم مشخص به پرونده‌ها رسیدگی می‌کند.

• تاکید روی صلح و سازش: دادگاه عمومی در رسیدگی‌های خود لزوماً شورا یا میانجی‌گری مستقر ندارد، اما دادگاه صلح در دل خود شورای حل اختلاف دارد تا امکان مصالحه آسان‌تر شود.

• قطعی بودن آراء: آراء دادگاه عمومی طبق قواعد عمومی قابل اعتراض در دادگاه تجدیدنظر است، اما در دادگاه صلح اصل بر قطعی بودن آراء است.

 روند دادگاه صلح

1. ثبت پرونده: خواهان (یا شاکی) دادخواست خود را در دفاتر خدمات قضایی یا به صورت الکترونیکی ثبت می‌کند و پرونده به دادگاه صلح ارجاع می‌شود.

2. تلاش برای سازش: قاضی دادگاه صلح، در صورت رضایت طرفین، پرونده را به شورای حل اختلاف یا میانجی‌گر می‌سپارد تا در مدت حداکثر دو ماه، طرفین را به سازش برسانند.

3. تعیین تکلیف سازش: اگر صلح برقرار شود، گزارش اصلاحی به تأیید قاضی می‌رسد و دعوا پایان می‌یابد.

4. صدور رای نهایی: در صورت عدم سازش یا مخالفت هر یک از طرفین با ارجاع موضوع به شورا، قاضی دادگاه صلح وارد رسیدگی و صدور رأی قطعی می‌شود.

اگر در دادگاه صلح سازش نشود چه می‌شود؟

اگر تلاش‌های شورا و میانجی‌گران بی‌نتیجه بماند، قاضی دادگاه صلح خود براساس مستندات قانونی و شواهد موجود، وارد رسیدگی قضایی شده و در نهایت حکم صادر می‌کند. نکته مهم این است که در صورت اقامه دعوا در دادگاه صلح، طرفین ابتدا فرصت مطلوبی برای حل اختلاف به شیوه دوستانه دارند و اگر به نتیجه نرسیدند، رای دادگاه برای قطعیت دعوا صادر خواهد شد.

جمع‌بندی

دادگاه صلح با حفظ فلسفه و کارکرد اصلی شورای حل اختلاف (صلح و سازش)، گامی فراتر گذاشته و با صلاحیت قانونی مشخص، آرای لازم‌الاجرا صادر می‌کند. این دادگاه با ادغام کارشناسی شورای حل اختلاف و اختیار رسیدگی قضایی قاضی، روند رسیدگی را تسهیل و تسریع می‌کند. در نهایت می‌توان گفت دادگاه صلح با هدف ترویج فرهنگ حل اختلاف به شیوه دوستانه، کاهش هزینه‌ها و جلوگیری از اطاله دادرسی، نقش مهمی در نظام قضایی کنونی ایفا می‌نماید.