مقدمه

تقسیم ارث مادر مانند تقسیم ارث پدر، تابع اصول و قواعد مشخصی در قانون مدنی است و در عین حال، برخی نکات و پرسش‌های رایج در این موضوع وجود دارد. در این مقاله، تلاش شده با زبانی ساده و در قالبی کامل، به اصول کلی و جزئیات مهم تقسیم ارث مادر پرداخته شود. همچنین به پرسش‌های رایج درباره سهم‌الارث فرزندان دختر و پسر، تقسیم طلای مادر، سهم‌الارث همسر و دیگر موارد قانونی مرتبط با انحصار وراثت اشاره خواهد شد.

مفهوم ارث و طبقات ارث

ارث در قانون و فقه ریشه دارد و قانون مدنی ایران اصلی‌ترین منبع آن به‌شمار می‌رود. طبق این قانون، پس از فوت هر شخص، اموال باقی‌مانده‌ی او (ترکه) بین وراثی که در قید حیات هستند تقسیم می‌شود. برای مشخص شدن وراث، قانون آن‌ها را در سه طبقه رده‌بندی کرده است:

1. طبقه اول: پدر، مادر، فرزندان و نوادگان آن‌ها.

2. طبقه دوم: پدربزرگ، مادربزرگ، خواهر، برادر و فرزندان آن‌ها.

3. طبقه سوم: عمو، عمه، خاله، دایی و فرزندان آن‌ها.

اصلی‌ترین نکته در تقسیم ارث این است که اگر حتی یک نفر از طبقه اول در قید حیات باشد، طبقه دوم و سوم ارث نمی‌برند و به همین ترتیب، وجود یک وارث در طبقه دوم باعث محروم ماندن طبقه سوم خواهد شد.

اصول کلی تقسیم ارث مادر

مبنای تقسیم ارث مادر همان مبنای عمومی قانون مدنی است که در مورد پدر نیز اجرا می‌شود. بر اساس قوانین جاری:

• اگر مادر فقط یک فرزند داشته باشد (فارغ از جنسیت)، تمام ترکه به او می‌رسد.

• اگر فرزندان متعدد اما همگی دختر یا همگی پسر باشند، سهم آن‌ها به‌صورت مساوی تقسیم می‌شود.

• اگر فرزندان مادر از دو جنس دختر و پسر باشند، سهم هر پسر دو برابر سهم هر دختر است.

این موضوع همان ماده ۹۰۷ قانون مدنی است که به‌صراحت می‌گوید اگر متوفی (مادر) یک فرزند داشته باشد همه ارث را می‌برد؛ چنانچه فرزندان چند نفر باشند اما همه پسر یا همه دختر باشند، به‌طور مساوی ارث می‌برند و در صورت متفاوت بودن جنسیت فرزندان، سهم پسر دو برابر دختر خواهد بود.

جایگاه والدین متوفی در تقسیم ارث مادر

چنانچه مادر فوت شده‌ پدر و مادر خود را نیز در قید حیات داشته باشد، وضعیت تقسیم ارث به شکل زیر است:

1. فوت مادر بدون فرزند

• اگر متوفی (مادر) فرزند نداشته باشد اما پدر و مادرش زنده باشند، سهم مادر متوفی یک‌سوم ترکه و سهم پدر متوفی دو سوم ترکه خواهد بود.

• چنانچه فقط یکی از والدین مادر متوفی زنده باشد و فرزند نیز وجود نداشته باشد، تمام ترکه به همان والدِ در قید حیات می‌رسد.

2. فوت مادر با وجود فرزند/فرزندان

• در صورت حضور فرزند یا فرزندان به همراه پدر و مادر متوفی، ابتدا یک‌ششم اموال میان والدین مادر تقسیم می‌گردد (یک‌سوم از این یک‌ششم به مادرِ متوفی و دو سوم آن به پدرِ متوفی می‌رسد) و مابقی بین فرزندان تقسیم می‌شود.

• سهم فرزندان دختر و پسر طبق قواعدی که پیش‌تر اشاره شد، تعیین خواهد شد (سهم پسر دو برابر سهم دختر).

سهم همسر در صورت فوت زن

بر اساس قانون مدنی، همسر متوفی نیز از او ارث می‌برد و هیچ شخصی نمی‌تواند مانع بردن ارث همسر شود. در خصوص سهم همسر از ارث زن:

• اگر مادر فوت شده فرزند داشته باشد، یک‌چهارم اموال زن به شوهر می‌رسد و بقیه میان فرزندانش تقسیم می‌شود.

• اگر هیچ فرزندی نداشته باشد، شوهر نصف اموال را می‌برد و نیم دیگر بین دیگر وراث (پدر، مادر یا طبقات بعدی) تقسیم می‌گردد.

• اگر هیچ وارثی به‌جز شوهر وجود نداشته باشد، تمام اموال متوفی به شوهر تعلق خواهد گرفت.

•  

تقسیم طلای مادر

طلای مادر در زمان تقسیم ترکه مانند اموال دیگر اوست و فرقی میان آن و سایر دارایی‌ها وجود ندارد. اگر همه ورثه رضایت داشته باشند که طلای مادر تنها به دختر یا دختران برسد، این موضوع بلامانع است. اما در نبود توافق، طلای مادر نیز باید طبق قانون و بر اساس سهم‌الارث قانونی تقسیم شود.

نکته: اگر مادر در وصیت‌نامه‌ی خود تنها یک سوم از طلایش را برای فرد یا افرادی وصیت کرده باشد، این وصیت در همان یک‌سوم نافذ است و مازاد بر آن نیازمند رضایت سایر ورثه خواهد بود.

فرزندخوانده، فرزند رضاعی و فرزند نامشروع

فرزندخوانده در ارث

طبق قواعد عمومی، اگر فرزندخوانده نام او در شناسنامه والدین جدید ثبت باشد، به‌طور قانونی فرزند آن‌ها محسوب می‌شود. با وجود این، بر اساس قوانین فعلی، فرزندخوانده ارث نمی‌برد مگر اینکه وارثان ذی‌نفع دیگر به‌صورت قانونی توافق کنند یا بخشی از اموال را به او هبه نمایند.

فرزند رضاعی در ارث

در برخی تفاسیر فقهی و قوانین، فرزند رضاعی (شیری) نیز مانند فرزند تنی می‌تواند از مادر خود ارث ببرد، اما اثبات این موضوع از نظر قانونی نیازمند طی مراحل خاص و ارائه مدارک مستند است. از این نظر، لازم است پیش از هر ادعایی، با مشاور حقوقی یا وکیل متخصص مشورت شود تا امکان قانونی ارث بردن فرزند رضاعی احراز شود.

فرزند نامشروع در ارث

فرزند نامشروع در قوانین کشور به رسمیت شناخته نشده است؛ بنابراین طبق مقررات، ارثی به او تعلق نمی‌گیرد. حتی اگر متوفی وارث دیگری هم نداشته باشد، فرزند نامشروع سهمی از ارث نخواهد برد.

ارث زن بدون فرزند

اگر زنی فوت کند در حالی که فرزندی هم نداشته باشد، سهم همسرش نصف اموال خواهد بود. نیم دیگر اموال بین دیگر وراث طبقه اول (پدر و مادر) یا طبقات بعدی (در صورت نبود پدر و مادر) تقسیم می‌گردد. به‌عنوان مثال:

• اگر پدر و مادرش در قید حیات باشند، باقیمانده نیمِ اموال به نسبت یک‌سوم برای مادر و دو سوم برای پدر تقسیم می‌شود.

• اگر هیچ یک از افراد طبقه اول حضور نداشته باشند، وراث طبقه دوم (خواهر و برادر یا پدربزرگ و مادربزرگ) طبق قواعد مربوطه ارث می‌برند و به همین ترتیب نوبت به طبقه سوم خواهد رسید.

نکات مهم درباره وصیت

1. اعتبار وصیت در یک سوم اموال

2. متوفی می‌تواند در یک سوم اموال خود وصیت کند و این وصیت نافذ خواهد بود. اگر میزان وصیت بیش از یک سوم باشد، نیاز به اجازه سایر ورثه دارد. به‌عنوان مثال، اگر مادری وصیت کند که همه طلایش به دختر یا فرزند خاصی برسد، تنها یک سوم آن بدون نیاز به اجازه دیگران قابل اجراست و چنانچه وصیت شامل بیش از یک سوم باشد، مابقی پس از جلب رضایت بقیه ورثه قابل اعمال است.

3. وصیت شفاهی

4. وصیت به‌صورت شفاهی نیز می‌تواند معتبر باشد؛ اما اثبات آن منوط به شهادت شهود معتبر یا مدارک قانونی محکمه‌پسند خواهد بود. در صورت نبود اسناد یا مدارک کافی، سایر ورثه می‌توانند نسبت به این موضوع اعتراض کرده و مانع اجرای وصیت شوند.

مراحل قانونی و انحصار وراثت

پس از فوت مادر، ورثه برای انجام تشریفات تقسیم ارث و انتقال اموال باید گواهی انحصار وراثت بگیرند. فرایند انحصار وراثت به‌طور خلاصه شامل مراحل زیر است:

1. ثبت درخواست انحصار وراثت در مراجع قضایی: ورثه یا وکیل قانونی آنان باید مدارک و گواهی فوت مادر را ارائه دهند.

2. اعلام اسامی ورثه: باید تمام ورثه (طبقه اول یا دوم و سوم در صورت لزوم) معرفی شوند تا احیاناً حقی از شخصی سلب نگردد.

3. صدور گواهی انحصار وراثت: پس از بررسی‌های لازم و طی تشریفات اداری، مرجع قضایی گواهی انحصار وراثت صادر می‌کند.

4. پرداخت بدهی‌های متوفی و هزینه‌های کفن و دفن: پیش از تقسیم اموال، بدهی‌ها پرداخت شده و هزینه‌های کفن و دفن نیز از ترکه کسر می‌گردد.

5. تقسیم اموال بین ورثه: پس از کسر بدهی‌ها و هزینۀ کفن و دفن، اموال باقی‌مانده به نسبت سهم‌الارث، بین ورثه تقسیم می‌شود.

جمع‌بندی

• قانون تقسیم ارث مادر کاملاً مشابه قواعد اختصاص داده شده برای ارث پدر است؛ لذا پسر دو سهم و دختر یک سهم می‌برد، مگر در شرایطی که تمام فرزندان یک جنس باشند که سهمشان مساوی خواهد بود.

• همسر دائم متوفی جزو وراث به‌شمار می‌رود و بر اساس حضور یا عدم حضور فرزند، یک‌چهارم یا نصف اموال را به ارث می‌برد.

• پدر و مادر فرد فوت شده نیز در ردیف وراث طبقه اول هستند و در صورت نبود فرزندان، تمام اموال به آن‌ها می‌رسد یا اگر بخشی وجود داشته باشد، به نسبت‌ها و قواعد مشخص‌شده در قانون مدنی تقسیم می‌شود.

• طلایی که متعلق به مادر بوده، در تقسیم ارث تفاوتی با سایر اموال ندارد، جز آن‌که وراث به‌صورت عرفی توافق کنند طلای متوفی به دختر یا دختران تعلق گیرد؛ در غیر اینصورت مطابق سهم‌الارث قانونی تعیین می‌شود.

• وصیت مادر به یک سوم اموال نافذ است و اگر وصیت بیش از آن باشد، نیازمند تأیید و رضایت ورثه است.

سخن پایانی

تقسیم ارث مادر در نگاه اول ممکن است ساده به نظر برسد، اما در عمل، جزئیات و چالش‌های مختلفی دارد؛ از جمله مسائل مربوط به وصیت، فرزندخوانده، فرزند رضاعی، حضور یا عدم حضور پدر و مادر متوفی و غیره. برای جلوگیری از اختلافات احتمالی، طی رویه قانونی صحیح و دریافت مشاوره حقوقی تخصصی اهمیت زیادی دارد. رعایت دقیق مراحل انحصار وراثت و توزیع صحیح سهم‌الارث بر اساس قانون، باعث می‌شود حق هیچ‌یک از وراث ضایع نشده و سریع‌تر بتوانند از حقوق خود بهره‌مند شوند.