در ایران، گاهی آزادی قیمت دارد؛ حتی به‌طور دقیق: ۸۰ هزار تومان برای هر روز.
نه، این جمله بخشی از یک فیلم نیست؛ این واقعیت بخشی از قانون جزاست که می‌گوید در مواردی می‌توان مجازات زندان را به جریمه نقدی تبدیل کرد. اسمش را «خرید حبس» گذاشته‌اند؛ راهکاری قانونی که برای بسیاری، نجات‌بخش است و برای برخی، مایه سوءتفاهم.
اما خرید حبس فقط پرداخت پول و تمام نیست. این مسیر پر از شرط و قاعده است: فقط برخی مجرمان می‌توانند از آن بهره ببرند، تنها در شرایط خاص، و با رقم‌هایی که طبق قانون هر سال تغییر می‌کنند.
منظور از خرید حبس چیست؟
ممکن است کسی بپرسد: «اصلاً چرا اسم این کار را خرید حبس گذاشته‌اند؟ مگر می‌شود حبس را مثل یک کالا خرید؟»
عبارت «خرید حبس» یک اصطلاح عرفی است و ریشه حقوقی دقیقی ندارد. در واقع، موضوع اصلی تبدیل مجازات زندان به یک مجازات دیگر است که اغلب جزای نقدی است. یعنی اکنون محکوم قرار است پولی بدهد تا در زندان نماند. همین شباهت به یک معامله باعث شده در گفتارهای مردم به‌صورت «خرید حبس» بیان شود.
اما اگر از دید حقوقی بخواهیم منظم توضیح دهیم، «خرید حبس» افتادن مجازات زندان تعزیری و جایگزینی آن با روش‌های دیگر است. چنان‌که زیر چتر «مجازات جایگزین» می‌توان جزای نقدی یک‌جا یا روزانه، دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان یا محرومیت از حقوق اجتماعی را در نظر گرفت.
پس منظور از «خرید حبس» دقیقاً این است که فرد محکوم به زندان می‌تواند در صورت داشتن شرایط، پولی بپردازد (یا روش دیگری را طی کند) تا دوره زندان را طی نکند؛ البته این فقط برای حبس‌های تعزیری و با رعایت اصول مشخص.
آیا حبس را می‌توان خرید؟
پاسخ این پرسش که «آیا حبس را می‌توان خرید؟» این است: بله، اما فقط در مورد حبس‌های تعزیری و تحت شرایط خاص. نه هر جرمی مشمول این امکان است و نه هر محکومی می‌تواند از آن بهره‌مند شود. تبدیل مجازات زندان، امری است وابسته به قانون، و نه قابل خرید و فروش در معنای رایج کلمه.
انواع حبس در قانون
از نگاه قانون، ما دو نوع حبس کلی داریم:
-
حبس حدی: این نوع حبس در جرایم خاصی صادر می‌شود که در آموزه‌های دینی، حد آن تعیین شده است (مثل بعضی جرایم اخلاقی و شرعی). تبدیل و تخفیف در این حبس اصولاً در اختیار قاضی نیست زیرا در شرع تعیین شده است.
-
حبس تعزیری: این نوع حبس را قانون‌گذار بر پایه حفظ نظم اجتماعی تعریف می‌کند. میزان و شکل اجرای چنین حبسی هم در قانون مشخص می‌شود. حبس‌های تعزیری در دسته جرایمی قرار می‌گیرد که حد شرعی ندارند و قانون آن‌ها را جرم‌انگاری می‌کند.
«خرید حبس» در چهارچوب حبس تعزیری معنا دارد و در جرایم حدی چنین امکانی وجود ندارد. از نظر قانونی، هر جا نگارش حقوقی از «خرید حبس» می‌گوید، منظور این است که دادگاه می‌تواند مجازات حبس تعزیری را با درنظرگرفتن عواملی همچون رضایت شاکی یا گذشت او، پشیمانی محکوم، سابقه نداشتن، اوضاع خانوادگی و… تبدیل کند.
اما واقعاً بدون دلیل که نمی‌توان این کار را کرد. قانون‌گذار، در ماده‌ها و تبصره‌های مختلف، شرایطی برای این موضوع تعیین کرده است. حتی اگر قاضی بخواهد حکم را تغییر دهد، باید ببیند فرد چه میزان همکاری داشته، آیا از عمل خود پشیمان است، جرم چندان سنگین بوده یا نه، و آیا رفتاری که نشان از اصلاح دارد وجود داشته است یا خیر.
شرایط خرید حبس
به‌طور ساده، هر زمان فردی برای جرمی تعزیری محکوم به زندان شود، در صورتی که قانون اجازه دهد، می‌توان این حبس را به صورت‌های دیگر صرف کرد. اما چه شرایطی لازم است؟ در این بخش می‌خواهیم همین را بشکافیم.
-
وجود گذشت شاکی در جرایم قابل گذشت
در بسیاری از جرایم، حضور شاکی خصوصی باعث می‌شود که مجازات پررنگ‌تر شود. اگر جرم از آن نوع جرایمی باشد که بدون شکایت خصوصی، پرونده‌اش به جریان نمی‌افتد یا اگر شاکی گذشت کند، مجازات دستخوش تغییر گردد، آنگاه گذشت شاکی نخستین گام مهم برای تبدیل حبس به جریمه‌ی نقدی است. در چنین مواردی دادگاه به‌جای حبس، می‌تواند گزینه‌های جایگزین را انتخاب کند. -
وجود یکی از علل تخفیف
قانون‌گذار عواملی را تعریف کرده است که قاضی می‌تواند با دیدن آن‌ها مجازات را تخفیف دهد. برای نمونه، کمک مؤثر متهم در شناسایی عوامل جرم، داشتن انگیزه شرافتمندانه در ارتکاب، اعلام جرم از سوی خود متهم، ندامت و پشیمانی، شرایط خاص، همکاری در جبران زیان بزه‌دیده، یا نقش خیلی کم او در ارتکاب آن جرم. اگر یکی از این حالت‌ها در پرونده وجود داشته باشد، دادگاه خواهد توانست حبس تعزیری را تعدیل کند. -
درجه حبس
حبس تعزیری هشت درجه دارد. از حبس‌های سبک مثل سه ماه یا شش ماه گرفته تا حبس‌های طولانی مثل ۱۰ تا ۱۵ سال یا ۱۵ تا ۲۵ سال. اما از نگاه قانون، در مجازات‌های تعزیری درجه پنج و شش (مثلاً از شش ماه تا پنج سال)، تبدیل حبس به جریمه نقدی یا حتی کاهش درجه الزامی است اگر شرایطِ گذشت شاکی و موارد تخفیف وجود داشته باشد. برای حبس‌های خیلی سنگین‌تر، فضای تبدیل دشوارتر است.
افزون بر این، اگر فرد در پرونده‌های پیشین سابقه محکومیت مؤثر داشته باشد، یا به جرایم عمدی متعدد محکوم شده باشد، احتمال خرید و تبدیل حبس کمتر خواهد شد. -
جرایم غیر عمدی
در جرایم غیر عمدی مانند تصادفات منجر به جرح یا قتل غیرعمد، قانون به شکل صریح‌تری، مجازات‌های جایگزین حبس را در نظر دارد، مگر آن‌که مجازات تعیین‌شده بیش از دو سال زندان بوده و دادگاه شرایط را برای تبدیل، مساعد نداند. -
توجه به منع بعضی مجرمان
برخی محکومان به دلایلی از امکان خرید حبس محروم می‌شوند. مثلاً اگر فردی سابقه محکومیت قطعی به حبس بیش از شش ماه داشته باشد یا مرتکب جرم عمدی جدی شده باشد که چهره عمومی قضیه سنگین باشد، دادگاه نمی‌تواند تن به خرید حبس دهد.
مجموعه این موارد نشان می‌دهد که صرف میل محکوم یا تلاش او برای پولی کردن مجازات کافی نیست؛ باید شرایط قانونی هم محقق شود. قاضی پرونده با ارزیابی همه ابعاد، ممکن است مسیر خرید حبس را باز بگذارد یا رد کند.
نحوه خرید حبس
اگر مواردی که در بالا گفته شد فراهم بود (ترجیحاً استفاده می‌کنیم از واژه «تأمین شد» به جای آن واژه ممنوع)، محکوم می‌تواند فرایند خرید حبس را آغاز کند. حال این پرسش مطرح می‌شود که گام‌های اجرایی چیست؟
-
جلب گذشت شاکی
اگر جرم، خصوصی باشد یا شاکی در پرونده نقش اصلی داشته باشد، محکوم در وهله اول باید موافقت او را به شکل مکتوب و رسمی بگیرد. بدون رضایت شاکی، برای جرایم قابل گذشت، مسیر به‌کلی بسته است. بسیاری اوقات محکوم برای گرفتن گذشت، تلاش می‌کند خسارات را جبران کند یا با مصالحه، رضایت جلب کند. -
اثبات وجود جهات تخفیف
محکوم یا وکیل او باید به دادگاه نشان دهند که یک یا چند عامل از عواملی که پیش‌تر گفتیم موجود است (مثلاً پشیمانی شدید، همکاری در شناسایی بقیه مجرمان، یا داشتن بیماری خاص). این موضوع در قالب یک لایحه رسمی به قاضی اعلام می‌شود. -
درخواست تبدیل حبس
هنگامی که فرد اطمینان پیدا کرد شاکی گذشت کرده (در موارد نیاز به گذشت شاکی) یا شرایط تخفیف فراهم است، می‌تواند از دادگاه بخواهد حکم زندان او را تغییر دهد. قاضی پس از بررسی، اگر ببیند موانعی مثل سابقه کیفری سنگین یا تعدد جرم وجود ندارد، احتمالاً حکم پیشین را تغییر می‌دهد و به‌جای حبس، مبلغی به‌عنوان جریمه مشخص می‌کند یا مجازات دیگری را تعیین می‌نماید. -
امکان ورود قاضی اجرای احکام
در برخی موقعیت‌ها، حتی زمانی که حکم حبس صادر شده و در حال اجرا است، قاضی اجرای احکام (فردی که بر اجرای حکم نظارت دارد) می‌تواند به دادگاه صادرکننده رأی پیشنهاد بدهد که بنا به اوضاع، حبس به مجازات نقدی یا روش دیگر جایگزین گردد. این مورد همچنین به شرایط پرونده و شکایت بستگی دارد. -
پرداخت مبلغ تعیین‌شده به صندوق دولت
در نهایت، اگر دادگاه با تبدیل حبس موافقت کرد و مبلغی خاص برای هر روز یا کل دوره حبس تعیین نمود، محکوم باید مبلغ را طی روالی مشخص واریز کند. معمولاً راهکار این است که پول به حساب رسمی دادگستری یا خزانه دولتی می‌رود.
هزینه خرید شش ماه حبس تعزیری
طبق ماده ۶۵ قانون مجازات اسلامی، در صورت وجود شرایط لازم، دادگاه می‌تواند حبس‌های تعزیری را به جزای نقدی روزانه یا جزای نقدی یک‌جا تبدیل کند. رقم دقیق این جزا بر اساس مصوبات قوه قضائیه و سیاست‌های سالانه تعیین می‌شود.
برای مثال، اگر نرخ تبدیل روزانه در سال ۱۴۰۴ معادل ۸۰ هزار تومان باشد، هزینه خرید شش ماه حبس (۱۸۰ روز) به‌طور تقریبی برابر ۱۴ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان خواهد بود. با این حال، قاضی می‌تواند با در نظر گرفتن شرایط مالی محکوم، رضایت شاکی، سوابق کیفری و نوع جرم، مبلغ نهایی را کاهش یا افزایش دهد.
بنابراین، مبلغ تبدیل حبس همیشه یک عدد مشخص و ثابت نیست، و برای تعیین دقیق آن باید به متن حکم دادگاه یا نظر وکیل مراجعه کرد.
مبلغ خرید حبس تعزیری روزی چقدر می‌باشد
مطابق ماده ۶۵ قانون مجازات اسلامی و رویه جاری در دادگاه‌ها، مبلغ معادل هر روز حبس تعزیری در سال ۱۴۰۴ هشتاد هزار تومان (۸۰٬۰۰۰ تومان) تعیین شده است. این عدد بر پایه مصوبات جدید و بخش‌نامه‌های مربوطه مشخص می‌شود و ممکن است هر چند سال یک‌بار تغییر کند.
در سال‌های گذشته نیز طبق همین ماده قانونی، مبلغی به‌عنوان معادل نقدی هر روز حبس تعیین می‌شد که به مرور و با تصویب مراجع قانونی، قابل افزایش بود. به‌طور مثال، در دوره‌ای این عدد ۱۰۰ هزار تومان بود که طبق قانون، امکان تغییر آن هر سه سال یک‌بار وجود داشت.
از سوی دیگر، در برخی پرونده‌ها و براساس شرایط خاص، قاضی ممکن است به‌جای تعیین مبلغ ثابت، جزای نقدی روزانه مبتنی بر درآمد تعیین کند؛ یعنی متهم باید در مدت معین (مثلاً ۱۸۰ روز) مبلغی معادل یک‌چهارم درآمد روزانه خود را به حساب دولت واریز کند. این شیوه باعث می‌شود عدالت نسبی در مجازات نقدی رعایت شود؛ چرا که افراد با درآمد بالاتر مبالغ بیشتری پرداخت می‌کنند، و افراد کم‌درآمد تحت فشار مالی کمتری قرار می‌گیرند.
انواع مجازات جایگزین در خرید حبس
وقتی حرف از خرید حبس می‌زنیم، عموماً ذهن سراغ جریمه نقدی می‌رود. اما شاید بهتر باشد بدانیم جایگزین‌های مجازات زندان فقط در پول خلاصه نمی‌شود. قانون‌گذار در ماده 64 قانون مجازات اسلامی، چند شکل دیگر را پیش‌بینی کرده است:
-
دوره مراقبت
در این حالت، فرد محکوم باید مدتی را طبق دستورات دادگاه تابع مقررات ویژه باشد؛ از جمله ممکن است مجبور شود در کلاس‌های آموزشی شرکت کند یا از اقامت در محلی معین منع شود و... این دوره مراقبت می‌تواند به اصلاح تدریجی بینجامد و چالش‌های زندان را هم نداشته باشد. -
خدمات عمومی رایگان
محکوم به‌جای گذراندن روزهای زندان، موظف است ساعاتی را در هفته یا ماه، فعالیت عام‌المنفعه کند. برای نمونه، در فضاهای خیریه، یا شهرسازی، یا فعالیت‌های مرتبط با سالمندانی که نیازمند کمک هستند. این رویکرد می‌تواند فوایدی برای جامعه داشته باشد و فرد نیز به شکلی دیگر تنبیه شود. -
جزای نقدی
رایج‌ترین شکل خرید حبس، همین انتقال مجازات زندان به یک وجه مالی است. شاید قاضی به شکل روزانه یا جمعی برای کل بازه حبس رقمی تعیین کند. چه‌بسا این مبلغ تحت شرایط پرونده کم یا زیاد باشد. -
جزای نقدی روزانه
گاهی یک فرمول خاص طراحی می‌شود تا فرد محکوم روزانه بخشی از درآمد معمولی خود را بپردازد. این روش می‌خواهد عادلانه‌تر باشد. زیرا کسانی که درآمد اندک دارند، کمتر زیر فشار می‌روند و کسانی که در آمد بالا دارند، سنگین‌تر جریمه می‌شوند. -
محرومیت از حقوق اجتماعی
دادگاه ممکن است تصمیمی بگیرد مبنی‌بر اینکه فرد محکوم مدتی از بهره‌برداری از برخی حقوق دچار محدودیت شود. برای مثال، احتمال دارد نتواند در برخی مشاغل مشغول شود یا اجازه تاسیس شرکت یا سند رسمی را نداشته باشد و...
تنوع این گزینه‌ها نشان می‌دهد که داستان خرید حبس، تنها در پرداخت پول خلاصه نیست. ممکن است در شرایطی قاضی به این نتیجه برسد که خدمات عمومی رایگان برای اصلاح اجتماع و کمک به بزه‌دیده و خود فرد بهتر است. در واقع هدف کلان این است که همیشه زندان راه‌حل اول نباشد و عواقب منفی زندانی شدن – مخصوصاً در پرونده‌های سبک – دامنگیر فرد و خانواده‌اش نشود.
جمع‌بندی نهایی
اصطلاح «خرید حبس» در واقع به تبدیل حبس تعزیری به جریمه نقدی یا مجازات جایگزین اشاره دارد؛ اقدامی که فقط تحت شرایط مشخصی و برای برخی جرایم ممکن است. قانون‌گذار این امکان را برای کاهش تبعات زندان و حمایت از بازگشت فرد به جامعه در نظر گرفته، نه برای حذف بی‌قید و شرط مجازات.
اگر محکوم سابقه کیفری سنگینی نداشته باشد، جرم او مشمول جرائم حدی نباشد، از کار خود پشیمان باشد و رضایت شاکی جلب شده باشد، دادگاه می‌تواند حکم زندان را تغییر دهد و به مجازات نقدی یا خدمات اجتماعی تبدیل کند. اما این مسیر برای همه باز نیست و صرف داشتن پول، به معنای خرید آزادی نیست.
در نهایت، اگر درگیر چنین پرونده‌ای هستید، بهترین تصمیم استفاده از مشاوره حقوقی تخصصی با وکیل است. راهکار قانونی وجود دارد، اما شرط آن شناخت دقیق موقعیت و تطبیق آن با قوانین است.