آیا می‌دانستید که فقط با یک جمله ساده در برگه‌ای امضا شده، ممکن است بخشی از اموال یک شخص پس از مرگش به دیگری منتقل شود؟ این انتقال که گاه موجب اختلافات خانوادگی یا حتی دعاوی قضایی می‌شود، به «وصیت تملیکی» معروف است. بسیاری از مردم تفاوت آن را با سایر انواع وصیت نمی‌دانند، و همین ناآگاهی باعث بروز مشکلات حقوقی در آینده می‌شود.

در قوانین مدنی ایران، وصیت بر دو گونه کلی «عهدی» و «تملیکی» شناخته می‌شود که در ادامه، درباره هر کدام توضیح می‌دهیم. همچنین، شیوه ثبت وصیت‌نامه ممکن است رسمی، خودنوشت یا سری باشد که بار اثباتی آن‌ها با یکدیگر تفاوت دارد. در هر حال، هر کس می‌تواند طبق موازین، وصیت کند و متنی بنگارد که تکلیف برخی دارایی‌ها یا امور پس از مرگش شفاف شود.

اقسام وصیت

وصیت را در یک دسته‌بندی متداول به دو شکل عهدی و تملیکی تقسیم می‌کنند . این تقسیم‌بندی بر اساس ماهیتی است که وصیت دارد.

1. وصیت عهدی
   زمانی که شخص وصیت می‌کند فردی یا افرادی پس از مرگ او مسئول انجام کار معینی باشند، وصیت مزبور را عهدی می‌نامیم. برای مثال، کسی سفارش می‌کند که دوستش پس از مرگ او، بدهی‌هایش را تصفیه کند یا بخشی از دارایی‌اش را برای اقدامات خیرخواهانه خرج کند. گاهی نیز پیش می‌آید که کسی فرزند خردسالش را به وصی می‌سپارد تا بعد از فوت، مسئولیت نگهداری از کودک بر عهده او باشد. در این سنخ وصیت، هیچ مالی به‌صورت مستقیم منتقل نمی‌گردد و فقط انجام امور یا مدیریت بخشی از کارهای موصی مورد توصیه قرار می‌گیرد.
   
   

2. وصیت تملیکی
   اگر محتوای وصیت بر انتقال عین یا منفعت یک مال به شخص یا اشخاصی باشد، می‌گوییم وصیت تملیکی شکل گرفته است. بر فرض، موصی می‌نویسد که خانه‌اش را به‌طور رایگان بعد از مرگ به پسرش منتقل کرده یا خودروی خود را در اختیار دخترش می‌گذارد. در این نوع وصیت، شخص دیگر (موصی‌له) مالک مال یا منفعتی می‌شود؛ اما این انتقال، وابسته به قبول آن فرد یا افراد پس از فوت وصیت‌کننده است ( و ).
   
   

در مجموع، وصیت یک عمل حقوقی نسبتاً ساده تلقی می‌شود؛ اما اگر با دقت و آگاهی انجام نگیرد، ممکن است اختلافاتی میان بازماندگان پدید آورد. به همین علت، قانون‌گذار کشیده تا ضوابط و شرایط روشنی برای آن وضع کند. از جمله مهم‌ترین مسائل این است که هر وصیت نباید از میزان ثلث اموال شخص متجاوز باشد، مگر این‌که ورثه اجازه دهند.

وصیت تملیکی

وصیت تملیکی حالتی است که وصیت‌کننده دارایی یا منفعتی از اموال خود را برای بعد از فوت به دیگری عرضه می‌کند. در این روش، انتقال مال مجانی خواهد بود و شخص مقابل (موصی‌له) در صورت قبول، بعد از مرگ موصی مالک آن دارایی یا منفعت می‌شود. البته باید دانست که همه اموال را نمی‌توان یک‌جا با وصیت منتقل کرد، چون این امر با قواعدی محدود شده است.

بر اساس قانون مدنی، مقدار وصیتی که بدون اجازه ورثه نافذ است، نهایتاً یک‌سوم دارایی متوفی در لحظه مرگ بوده و اگر موصی بیش از آن را در وصیت تملیکی بگنجاند، اجرا شدن آن بخش اضافه نیازمند رضایت بازماندگان است. این تدبیر برای رعایت حقوق وراث است، تا پس از درگذشت شخص، آن‌ها مالک حقابه خود از ارث باشند و دارایی مرحوم یک‌سره در اختیار غیر قرار نگیرد.

اجرای وصیت تملیکی نیز منوط به پذیرش از سوی موصی‌له پس از فوت است. اگرچه گاهی ممکن است شخصی در زمان حیات موصی اعلام کند که این وصیت را نمی‌پذیرد، اما حاضر است بعداً نظرش را تغییر دهد. قانون می‌گوید رد یا قبول پیش از مرگ موصی، اثر قاطع بر سرنوشت وصیت ندارد و تصمیم قطعی باید بعد از فوت گرفته شود.

افزون بر آن، اگر وصیت به‌ شکلی باشد که گروه کثیری (مثلاً فقرا) را در بر بگیرد، قبول فردی در آن ضروری به نظر نمی‌رسد. زیرا وصیت عام بر جمع نامحصور، با شکل دیگری از اعتبار حقوقی روبرو است.

وصیت تملیکی چیست؟

حدود چند سطر پیش، اشاره‌ای به وصیت تملیکی شد. اما برای شفافیت بیشتر، بدانیم که وصیت تملیکی یعنی اختصاص یک مال یا منفعت (مثلاً حق سکونت در یک خانه) به شخص یا اشخاص دیگر، پس از فوت، بدون اخذ هزینه . این انتقال مالکیت زمانی قطعی می‌گردد که وصیت‌کننده فوت کرده باشد و موصی‌له هم وصیت را پذیرفته باشد.

شرطی که اغلب در وصیت تملیکی مطرح می‌شود، «رایگان بودن انتقال» است. یعنی انتقال یک مال در برابر هیچ عوضی صورت نمی‌گیرد و خاستگاهش تنها تمایل شخص موصی بر واگذاری مال به دیگری است. اگر کسی بخواهد پولی در برابر انتقال بگیرد، دیگر آن رابطه را وصیت تملیکی نمی‌گوییم.

این شیوه از وصیت در کشور ما رایج است و بسیاری از افراد در وصیت‌نامه خود بیان می‌کنند که بعد از مرگ خانه، مغازه یا هر نوع دارایی دیگری را به فرزند، همسر، خواهر یا برادرشان منتقل می‌کنند. نکته در خور توجه این است که تا زمان مرگ، این میل قابل برگشت است. یعنی موصی هر زمان بخواهد می‌تواند با وصیت قبلی‌اش مخالفت کند یا متن آن را تغییر دهد.

شرایط صحت وصیت تملیکی

 هر عمل حقوقی برای آن‌که نافذ شمرده شود و نتیجه‌بخش باشد، باید تحت ضوابط قانونی انجام شود. وصیت تملیکی نیز از این قاعده مستثنا نیست. اگر بعضی شرایط رعایت نشود، وصیت به سرانجام نمی‌رسد یا قابل انکار خواهد بود.

1. اختیار و سلامت عقل موصی
   شخص وصیت‌کننده باید اهلیت ذاتی داشته باشد. اگر فردی در سن کودکی یا تحت جنون دائمی باشد، عمل او بی‌اثر است. همچنین، اکراه در وصیت مفهوم ندارد و موصی باید آزادانه تصمیم بگیرد.
   
   

2. معین و معلوم بودن موصی‌به
   مالی که قرار است به تملیک درآید، باید به‌طور واضح مشخص باشد تا ورثه و دیگران دچار ابهام نشوند. مثلاً اگر موصی می‌نویسد «بخشی از زمینم را به دوستم می‌دهم» و معلوم نکند کدام بخش، این وصیت جای بحث دارد.
   
   

3. شرط پذیرش از سوی موصی‌له
   در وصیت تملیکی، اگر شخص منتفع بعد از فوت موصی، وصیت را رد کند، مالکیتی در کار نخواهد بود. البته اگر گروه ذی‌نفع، مجموعه‌ای نامحصور باشد (مثل فقرا)، اصطلاحاً نیاز به قبول رسمی آن‌ها نیست.
   
   

4. مشروعیت جهت وصیت
   وصیت تملیکی نباید برای اموری خارج از حدود قانون باشد. مثلاً نمی‌شود مال عمومی را تصاحب کرد و در وصیت به‌عنوان مال شخصی آورد. همچنین، اگر هدف وصیت به عمل نامشروعی مربوط شود، ارزش حقوقی ندارد.
   
   

5. رعایت محدودیت ثلث
   بر اساس ماده‌های مختلف قانون مدنی، موصی تنها تا یک‌سوم دارایی خود را می‌تواند بدون اجازه وراث در وصیت تملیکی بگنجاند . اگر میزانی بیشتر از ثلث وصیت شود، آن بخش اضافه باید توسط ورثه تنفیذ گردد تا نافذ شود.
   
   

در کنار این بخش‌ها، شکل تنظیم وصیت هم مهم است. مطابق قواعد امور حسبی، وصیت رسمی و سری همواره اسناد محکم‌تری هستند. وصیت خودنوشت هم معتبر است، اما ممکن است میان ورثه زمینه اختلاف شود.

بهترین راه برای تنظیم وصیت تملیکی

انتخاب شیوه درست برای تنظیم وصیت، مانع از پرونده‌های قضایی متعدد می‌شود. بر پایه قوانین، سه شکل وصیت عمدتاً رایج است: رسمی، سری و خودنوشت.

• وصیت رسمی: در دفترخانه اسناد تنظیم می‌شود. مزیتش این است که چون نزد مرجع قانونی ثبت می‌گردد، کمتر احتمال رفت‌وآمدهای طولانی در دادگاه وجود دارد. اگر موصی به شکل رسمی وصیت کند، کارشناسان دفترخانه تمام امور شکلی را اجرایی می‌کنند و احتمال جعل یا تخلف پایین می‌آید.
  
  

• وصیت سری: در این روش، ممکن است متن به خط خود موصی یا شخص دیگر باشد؛ اما حتماً باید امضای وصیت‌کننده پای سند باشد و آن را در اداره ثبت یا مراکز تعیین‌شده پنهان کند. وصیت سری در قانون پذیرفته شده، ولی شخص بی‌سواد از این روش نمی‌تواند استفاده کند.
  
  

• وصیت خودنوشت: ساده‌ترین مدل نگارش وصیت بوده و شامل این است که موصی تمام متن وصیت را با دست‌خط خود بنویسد، تاریخ بگذارد و امضا کند. اعتبار آن کم‌تر از رسمی است و اثبات آن در صورت بروز ادعا، ساده نیست.
  
  

برای جلوگیری از مشکلات بعدی، بهتر است وصیت تملیکی در شکل رسمی نوشته شود تا ورثه و موصی‌له دچار درگیری نشوند. همچنین، شفافیت موضوع تملیک و اشاره دقیق به مشخصات مال حائز اهمیت است. اگر مایل باشید وصیت خود را در سطرهای کوتاه و صریح بنویسید و در نهایت آن را به ثبت برسانید، از نظر حقوقی قوی‌تر خواهید بود.

ارکان تشکیل دهنده وصیت تملیکی
در وصیت تملیکی، سه رکن بنیادین را می‌توان برشمرد که بدون آن‌ها وصیت تملیکی شکل نمی‌گیرد :

1. موصی
   همان کسی است که مایل است پس از فوتش، مالی را به‌صورت رایگان به دیگری منتقل نماید. او باید صاحب آن دارایی باشد و توان تصمیم‌گیری درباره مال خویش را داشته باشد.
   
   

2. موصی‌له
   فرد یا افرادی که از نتیجه وصیت تملیکی بهره‌مند می‌شوند. آنان بعد از فوت موصی تصمیم می‌گیرند وصیت را قبول کنند یا نه. اگر نپذیرند، موضوع وصیت اجرا نمی‌شود.
   
   

3. موصی‌به
   مالی است که مشمول وصیت شده است. می‌تواند خانه، زمین، ماشین، سهام، حساب بانکی یا هر مال منقول یا غیرمنقولی باشد. حتی می‌توان منفعت یک مال را نیز وصیت کرد؛ مثلاً شخص اشاره کند حق سکونت خانه‌اش برای ده سال در اختیار دوستی باشد.
   
   

این سه عنصر در وصیت تملیکی، بنیان اصلی کار را شکل می‌دهند. گاه این پرسش مطرح می‌شود که آیا «وصی» هم در وصیت تملیکی مطرح است؟ به شکل کلی، وصی بیشتر در وصیت عهدی ضرورت دارد. هرچند موصی می‌تواند تصمیم بگیرد که شخص یا اشخاص ثالث به نمایندگی از او کارهای لازم را انجام دهند.

تا چه اندازه می‌شود برای اموال وصیت کرد؟

موضوع مهمی که همواره در بحث وصیت مطرح بوده، این است که یک فرد تا چه میزان اجازه دارد درباره دارایی خود تصمیم بگیرد. قواعد فقهی و قانونی بیان می‌کند که شخص تنها نسبت به یک سوم از اموالش حق وصیت نافذ دارد و اگر بخواهد بیش از آن وصیت کند، باید بازماندگان اجازه دهند.

به این ترتیب، هنگام اجرای وصیت، ابتدا بررسی می‌کنند که آیا کل حجم اموال وصیت‌شده از یک سوم کل دارایی متوفی فراتر رفته است یا خیر. اگر فراتر باشد، آن نرخ اضافه باید به تصویب وراث برسد. در غیراین‌صورت، همان بخش از وصیت که در محدوده ثلث است، به‌صورت قطعی اجرا می‌شود.

فرض کنیم فردی دارایی قابل توجهی دارد و در وصیت‌نامه خود قید کرده همه آن را به فردی خاص منتقل کند. در این حالت، اگر تمام دارایی بیش از یک سوم باشد، فقط تا یک سوم بدون پرسش معتبر خواهد بود و نسبت به دو سوم دیگر باید وراث موافقت کنند. اگر ویژگی خاصی وجود داشته باشد، مثلاً خود موصی قبل از مرگ بخشی از اموالش را صلح عمری کرده باشد، این صلح صرفاً به‌ خاطر قرارداد مستقلش عمل می‌شود و دیگر در محدوده وصیت نیست.

بنابراین، قانون می‌کوشد هم به آزادی اشخاص در تنظیم وصیت احترام بگذارد و هم حقوق بازماندگان را از بین نبرد. این تعادل دقیق در طول سالیان شکل گرفته و به‌عنوان عرفی پذیرفته شده است.

وصیت تملیکی عقد است یا ایقاع؟

بحث درباره این‌که وصیت تملیکی یک عقد است یا یک عمل یک‌جانبه (ایقاع)، از جمله مباحثی است که در میان حقوقدانان مطرح می‌شود (). برای پاسخ لازم است ابتدا تفاوت عقد و ایقاع را روشن کنیم:

• عقد: هنگامی شکل می‌گیرد که دو اراده با هم منطبق ‌شوند و یک قرارداد منعقد ‌گردد؛ همچون عقد بیع که در آن فروشنده و خریدار توافق می‌کنند.

• ایقاع: عملی حقوقی است که با اراده یک‌جانبه فرد پدید می‌آید و به موافقت شخص یا اشخاص دیگر نیازی ندارد؛ مانند طلاق.

در نگاه نخست، وصیت تملیکی شبیه عقد است؛ زیرا مالکیت موصی‌به منتظر پذیرش موصی‌له می‌ماند. ولی در باطن، می‌توان گفت وصیت در زمان حیات موصی، ماهیت یک عمل مستمر یک‌جانبه را دارد؛ چراکه پذیرفتن یا نپذیرفتن پیش از فوت موصی اثر ندارد. تنها بعد از مرگ اگر موصی‌له قبول کند، تملیک واقع می‌شود. عده‌ای از اساتید حقوق آن را عمل حقوقی دووجهی می‌دانند که یک رکن آن یک‌جانبه است (اراده موصی) و رکن دیگر پذیرش موصی‌له.

اما نگاه قانون مدنی بر این است که اگر در وصیت عهدی، قبول وصایت پیش از مرگ موصی ضرورتی ندارد و وصی می‌تواند بعد از مرگ آن را نپذیرد، پس وصیت عهدی بیشتر جنبه ایقاعی دارد. در وصیت تملیکی، چون پذیرش موصی‌له پس از فوت شرط است، می‌توان شباهتی میان آن و عقد مشاهده کرد. به هر روی، این بحث از منظر تئوری مطرح است. در عمل، همان مراحلی دنبال می‌گردد که قانون پیش‌بینی کرده است: وصیت نوشته می‌شود، پس از فوت موصی، موصی‌له درباره قبول یا رد تصمیم می‌گیرد.

نکته مهم این است که آنچه بر سرنوشت وصیت تملیکی اثر می‌گذارد، رضایت نهایی موصی‌له بعد از فوت می‌باشد. موصی همواره تا لحظه آخر می‌تواند تغییر عقیده دهد. از این سو، اگر موصی‌له بلافاصله بعد از فوت موافقت کند و مال را هم تصرف نماید، دیگر مجالی برای رد وجود ندارد.

جمع‌بندی پایانی
وصیت تملیکی با هدف انتقال بخشی از دارایی شخص، پس از مرگش، به دیگران طراحی شده است؛ مانند ارثی که با میل فرد تکمیل می‌گردد. وصیت عهدی هم برای تعیین تکلیف در وظایف گوناگون پس از فوت شخص به‌کار می‌رود. هر دو نوع وصیت ستون‌های مشترکی دارند، ولی وصیت عهدی با حضور وصی و مأموریت اداره امور همراه می‌شود، در حالی که وصیت تملیکی در درجه نخست، انتقال مالکیت را دنبال می‌کند.

محدودیت وصیت به یک سوم اموال در قانون مدنی، ضامن حقوق ورثه است. بدین معنی که اگر کسی فراتر از ثلث را وصیت کرده باشد، آن مقدار اضافه نیازمند رضایت وراث خواهد بود. همچنین، در وصیت تملیکی حتماً فرد دریافت‌کننده (موصی‌له) باید بعد از فوت موصی آن را بپذیرد؛ مگر آن‌که وصیت به جمعی نامحصور شود که رعایت تشریفات خاص خود را می‌طلبد.

برای آن‌که وصیت بی‌اشکال بماند و زمینه اختلافات میان افراد از بین برود، پیشنهاد می‌شود سند وصیت به شیوه رسمی در دفاتر ثبت اسناد نگاشته شود. این‌گونه هم موضوع وصیت دقیقاً روشن می‌گردد و هم شائبه جعل سند یا نفی وصیت کاهش می‌یابد. البته وصیت به صورت خودنوشت یا سری نیز از نظر حقوقی معتبر است، اما در عمل، احتمال مناقشه را بالا می‌برد.

در کل، وصیت در قوانین کشور ما امری است که به‌عنوان آخرین خواسته فرد، ارزشمند و لازم‌الاجرا دانسته می‌شود. فقط باید حدود قانونی آن رعایت شود: پذیرش از سوی شخص منتفع (در وصیت تملیکی)، باقی ماندن میزان اموال وصیت‌شده در چارچوب ثلث و رعایت سایر مواد قانونی. هرچند بحث «عقد بودن» یا «ایقاع بودن» وصیت تملیکی در فضای علمی مطرح است، برای مخاطب عادی، آن‌چه اهمیت دارد، بحث عملی ماجراست: فرد تا زنده است می‌تواند وصیت را پس بگیرد یا اصلاح کند، و بعد مرگش، گیرنده وصیت مختار به قبول یا رد آن است.