همه چیز بعد از فوت همسر تغییر می‌کند؛ اما آیا قانون همسری را کنار می‌گذارد؟

وقتی یکی از زوجین از دنیا می‌رود، احساس، خاطره و زندگی مشترک باقی می‌ماند—اما پای قانون که به میان می‌آید، ورق برمی‌گردد. بسیاری از زنانی که همسرشان فوت کرده، نمی‌دانند دقیقاً چه حقی از اموال شوهر به آن‌ها می‌رسد. آیا خانه‌ای که سال‌ها در آن زندگی کرده‌اند، سهمی از آن دارند؟ اگر فرزند یا مادر شوهر هم هست، سهم زن چه می‌شود؟

سهم زن از ارث شوهر، موضوعی‌ست که نه‌تنها در قانون پیچیدگی‌هایی دارد، بلکه در عمل نیز یکی از پرتنش‌ترین مسائل میان خانواده‌های داغدار است.

در این مطلب تلاش کرده‌ایم با زبانی ساده و روشن، سهم زن از ماترک شوهر را بررسی کنیم؛ از نحوه محاسبه گرفته تا شرایط خاص و پاسخ به پرتکرارترین پرسش‌ها. اگر نمی‌خواهید بعدها با دعوای ارث مواجه شوید یا در مقام وارث دچار ابهام بمانید، این راهنما را تا پایان بخوانید.

سهم زن از ارث شوهر

در نظام حقوقی فعلی و بر اساس ماده‌های گوناگون قانون مدنی، زن به‌محض فوت شوهر (در صورت جاری بودن عقد دائمی) در شمار وراث مرد قرار می‌گیرد. طبق ماده ۸۶۴ قانون مدنی، از جمله افرادی که به‌وسیله سبب (نه نسبت خونی) ارث می‌برند، یکی از زوجین است که در لحظه درگذشت دیگری زنده مانده باشد. زن نیز مشمول همین حکم است و در زمره ورثه‌ قرار می‌گیرد.

هرچند ممکن است سهم زن از شوهر در نگاه نخست اندک به نظر برسد، اما قانون با اصلاحاتی در سال‌های گذشته، گستره ارث او را بیشتر نموده است. پیش از ارائه جزئیات شرایط فرزند داشتن یا نداشتن شوهر، لازم است بر یک نکته اساسی تاکید شود:

• تنها ازدواج رسمی و دائمی باعث ارث‌بری می‌گردد.

منظور از ازدواج رسمی یعنی نکاحی که در شناسنامه یا سند ازدواج ثبت شده و شرایط صحت نکاح را دارا است. چنانچه رابطه مرد و زن به‌صورت موقت بوده باشد، زن از شوهرش ارث نمی‌برد، حتی اگر دو طرف بر گرفتن یا بخشیدن ارث توافقی کرده باشند. چنین توافقی بدون ارزش خواهد بود. راه قانونی برای اعطای دارایی به همسر موقت در آینده، تنظیـم وصیت‌نامه است.

سهم زن از ارث شوهر در صورت داشتن فرزند

یکی از مهم‌ترین عواملی که بر مقدار میراث زن تاثیر می‌گذارد، وجود فرزند برای شوهر است. فرزند در اینجا اعم از فرزند خود زن یا فرزند حاصل از ازدواج پیشین شوهر خواهد بود. قانون در این خصوص بیان می‌کند که وقتی مرد در لحظه فوت، یک یا چند فرزند داشته باشد، زن یک هشتم اموال را به دست می‌آورد. این یک هشتم چه نوع اموالی است؟

• یک هشتم از اموال منقول: یعنی همسر مرد از اتومبیل، موجودی حساب‌های بانکی، طلا، جواهرات، وسایل خانه و هرآنچه قابلیت جابه‌جایی داشته باشد، یک هشتم را صاحب می‌شود.

• یک هشتم از قیمت اموال غیرمنقول اعم از خانه، زمین و…: در قانون کنونی، زن اجازه دارد یک هشتم بهای زمین، بنا و درختان را صاحب شود. البته طبق اصلاحات جدید، چنانچه ورثه حاضر نباشند قیمت را پرداخت نمایند، زن می‌تواند عین بخشی از ملک را بگیرد؛ یعنی از نظر عملی او حق دارد در صورت امتناع دیگر ورثه، بخشی از ملک را تملک کند.

این سهم یک هشتم می‌تواند در وجود فرزند چگونه محاسبه شود؟

فرض کنیم کل مال مرد ۸۰۰ میلیون تومان باشد. اگر وارثان بخواهند سهم زن را تعیین کنند، زن یک هشتم این مبلغ، یعنی ۱۰۰ میلیون تومان را دریافت خواهد کرد. البته باید توجه شود که نخست بدهی‌ها و هزینه‌های واجب متوفی کسر می‌شود و سپس ارث تقسیم می‌گردد.

نکته دیگر آنکه وجود حتی یک فرزند از هر ازدواج قبلی یا فعلی کفایت می‌کند تا سهم ارث زن یک هشتم باشد. این مطلب در متن ماده ۹۱۳ قانون مدنی هم به گونه‌ای آمده است. بسیاری از اختلافات میان ورثه مقتدر و زنی که تازه شوهر خود را از دست داده، به خاطر همین اعداد و ارقام ایجاد می‌شود. آشنایی به این چارچوب حقوقی، مانع بسیاری از برخوردها خواهد شد.

سهم ارث زن دوم از ارث شوهر

گاه شرایط زندگی به گونه‌ای پیش می‌رود که مرد بیش از یک همسر دائمی داشته باشد. در چنین اوضاعی، این پرسش شکل می‌گیرد که وقتی مرد فوت شود و از قضا فرزند هم داشته باشد، چگونه میان زوجه‌ها تقسیم می‌شود؟

روش تقسیم:

• نخست، تعیین می‌گردد کل سهم همسران با داشتن فرزند، یک هشتم است. این یک هشتم از کل دارایی متوفی قابل محاسبه است.

• سپس آن یک هشتم به تعداد همسرهای دائمی به صورت مساوی بخش می‌شود.

برای نمونه، اگر مرد از دنیا برود و اموالش دو میلیارد تومان باشد، سهم تمام همسران او روی هم رفته یک هشتم یعنی ۲۵۰ میلیون تومان خواهد بود. حال اگر آن مرد دو زن دائمی داشته است، هر کدام ۱۲۵ میلیون دریافت می‌کنند. البته همین عدد نیز ممکن است با کم یا زیاد شدن بدهی‌های متوفی دگرگون شود. اگر زن دوم از مرد صاحب فرزندی نباشد، ولی زن اول فرزند داشته باشد، باز هم فرزند داشتن مرد موجب خواهد شد تا کل شریک‌های دائمی تنها از یک هشتم بهره‌مند شوند.

اما اگر مرد اصلاً فرزندی نداشته باشد و چند همسر در عقد دائم داشته باشد، به صورت کلی یک چهارم بین هر یک از همسران دائمی پخش می‌گردد. یعنی تعداد همسران هیچ افزایشی در مجموع سهم یک چهارم نمی‌دهد و اصل یک چهارم پس از کسر دیون، بین آن‌ها به شکل مساوی قسمت می‌شود.

نحوه محاسبه یک هشتم ارث زن از شوهر

عبارت «یک هشتم» گاهی برای افراد گنگ به نظر می‌رسد. برای شفافیت بیشتر، این بخش را به مکانیزم محاسبه اختصاص داده‌ایم. قانون تأکید کرده زمانی که مرد از دنیا می‌رود و صاحب فرزند است، اگر همسرش در قید حیات باشد، یک هشتم از دارایی منقول را مالک می‌شود. درباره اموال غیرمنقول هم آن زن قادر است یک هشتم از قیمت زمین، بنا یا درختان را مطالبه کند. به علاوه، بعدها که قانون اصلاح شد، مسیر دریافت عین هموار شد تا اگر باقی ورثه حاضر به پرداخت قیمت نباشند، زن بتواند بخش مربوط به خود را موکول به تملک بخشی از آن ملک کند.

برای محاسبه:

1. باید ابتدا بدهی‌های احتمالی مرد نظیر مهریه زن، وام‌های بانکی، هزینه کفن‌ودفن یا هر نوع دینی پرداخت شود.

2. ارزش کل باقیمانده دارایی متوفی مشخص گردد.

3. سپس یک هشتم از آن به زن برسد.

مثالی ساده:

• کل دارایی خالص متوفی (پس از کسر وام و هزینه‌ها) می‌شود ۸۰۰ میلیون تومان.

• یک هشتم آن ۱۰۰ میلیون تومان خواهد بود.

برخی در مرحله محاسبه سردرگم می‌شوند که آیا از هر بخش ملک مجزا باید کسر شود یا نه. در عمل، اغلب وارثان به‌صورت کلی ارزش ملک را تعیین می‌کنند و سهم زن را می‌پردازند؛ یا اینکه اگر اختلاف باشد، از دادگاه خواسته می‌شود که به شیوه رسمی و کارشناسی انجام گردد. در هر صورت، زن حق دریافت مطمئنی در این باره خواهد داشت و در صورت مخالفت دیگران می‌تواند به دستگاه قضایی مراجعه کند.

سهم زن از ارث شوهر در صورت نداشتن فرزند

حال اگر زنی از شوهرش صاحب فرزند نشده باشد یا مرد از زندگی پیشین خود فرزندی نداشته باشد، تکلیف چیست؟ قانون مدنی می‌گوید در نبود فرزند، زن سهم بیشتری می‌برد و یک چهارم از ماترک را خواهد داشت. این سهم یک چهارم، هم شامل اموال منقول می‌شود و هم قیمت اموال غیرمنقول. به عبارت دیگر، چنانچه مرد در لحظه فوت هیچ فرزند یا نوه‌ای نداشته باشد، زن برای سهم خود می‌تواند یک چهارم اموال را دریافت کند.

روش محاسبه دقیق مشابه حالتی است که مرد فرزند داشته باشد؛ با این تفاوت که عدد نهایی، یک چهارم خواهد شد. پس اگر کل داریی ۴۰۰ میلیون تومان باشد، زن ۱۰۰ میلیون از آن را تحت عنوان سهم الارث خود تصاحب می‌کند. این مبلغ ابتدا به شکل کلی محاسبه می‌شود و زن می‌تواند این دین را مطالبه کند. با عنایت به اصلاحات صورت‌گرفته در قانون، برخلاف گذشته که زن تنها شانس برداشتن قیمت بنا و درختان را داشت، امروزه قیمت زمین را هم در زمره اموال می‌گیرد.

باز اگر مرد چند زن دائمی داشته باشد و فرزند هم در میان نباشد، همان یک چهارم بین زنان به شکل برابر بخش می‌گردد؛ مثلاً اگر مردی دو همسر و بدون فرزند فوت کند، زن‌ها روی‌همرفته یک چهارم کل را می‌گیرند و به تساوی بین آن‌ها تقسیم خواهد شد.

در چه مواردی زن و شوهر از یکدیگر ارث نمی‌برند؟

تا این نقطه، درباره شرایط کلی ارث زن بحث شد. اما گاهی اتفاقاتی رقم می‌خورد که زن و شوهر از همدیگر چیزی به ارث نمی‌برند. در این بخش به مهم‌ترین آن موارد می‌پردازیم:

1. نوع ازدواج: اگر نکاح موقت باشد، اساساً توارث شکل نمی‌گیرد. قوانین فعلی بر این نکته تصریح دارد که فقط نکاح پایدار و دائمی موجب ارث‌بری می‌شود.

2. کافر بودن یکی از زوجین: چنانچه زن مسلمان و شوهر کافر باشد (یا برعکس)، کافر از مسلمان ارثی در اختیار نمی‌گیرد. با این حال، مسلمان از کافر به ارث می‌رسد.

3. قتل عمدی مورث: اگر یکی از زوجین دیگری را به پیش‌بینی و عمد به قتل رسانده باشد، طبق قانون از ارث محروم می‌شود. این امر در ماده ۸۸۰ قانون مدنی صریح است؛ چرا که قاتل از مقتول ارث نمی‌برد.

4. لعان: زمانی مطرح می‌شود که شوهر ادعا می‌کند فرزند همسر، از او نیست. اگر شرایط سوگند و تکذیب زن صورت بگیرد و لعان تحقق پیدا کند، این رویداد منجر به قطع رابطه ارثی میان آن دو می‌شود.

5. نکاح در بستر بیماری و مرگ پیش از روابط زناشویی: طبق ماده ۹۴۵ قانون مدنی بیان شده اگر مردی در هنگام مریضی زنی را عقد کند و بدون بهبودی و بدون نزدیکی کردن با او فوت نماید، زن از او بهره‌مند نمی‌گردد.

6. انقضای عده در طلاق رجعی یا طلاق بائن: بر اساس ماده ۹۴۳ اگر طلاق از نوع رجعی باشد و مرگ مرد در دوران عده رخ دهد، زن ارث می‌برد. اما اگر مدتی از طلاق گذشته باشد یا طلاق بائن باشد، دیگر ارث بردنی رخ نمی‌دهد.

هر چند ممکن است اتفاقات فوق کمیاب باشد، ولی در مواردی دیده شده که آگاه نبودن نسبت به آن، مسیر ادعاهای بخشی از ورثه را تغییر داده است.

قانون جدید میزان ارث زن از شوهر در طلاق

طبق ماده ۹۴۳ قانون مدنی، زن مطلقه از مرد ارث نمی‌برد؛ اما استثناهایی هم وجود دارد که باید به آن اشاره کرد:

1. طلاق رجعی در زمان عده: اگر مرد، زن را به صورت رجعی طلاق دهد و پیش از اتمام عده فوت کند، زن به عنوان وارث شناخته می‌شود. این حکم می‌گوید چون رابطه زوجیت در دوران عده به شکل کامل از بین نرفته، زن داخل وراث می‌گردد.

2. طلاق در بستر بیماری منجر به فوت: بر اساس ماده ۹۴۴، اگر مردی در بیماری همسرش را رها کند و تا یک سال از همان بیماری فوت نماید و زن همسر دیگری اختیار نکرده باشد، زن از او ارث می‌برد. حتی اگر آن طلاق بائن بوده باشد. این به‌خاطر جلوگیری از سوء‌استفاده‌هایی است که مردان در زمان بیماری برای کاستن از سهم زن احتمالی در نظر می‌گرفتند.

لازم به ذکر است که در حالت طلاق بائن (مثل طلاق خُلع) یا ازدواج زن طی همان یک سال، دیگر در ارث مرد حقی نخواهد داشت. قانون‌گذار مسیر سوء‌استفاده را در این مسئله کاملاً بسته تا حقی در این میان هدر نرود.

زن چه اموالی را به ارث می‌برد؟

در گذشته، زن از اموال منقول و قیمت بنا (نه خود زمین) ارث می‌برد. اما با تغییر تفسیر حقوقی و صدور رأی وحدت  رویه دیوان عالی کشور، امروز قیمت زمین نیز جزو ارث زن محسوب می‌شود.

به این معنا که اگر خانه‌ای مسکونی، زمین کشاورزی یا مغازه‌ای متعلق به متوفی باشد، زن از قیمت عرصه (زمین) و اعیان (بنا یا سازه روی آن) سهم قانونی خود را دریافت خواهد کرد.

علاوه بر این، خودرو، حساب‌های بانکی، طلا و جواهرات، لوازم منزل و سایر دارایی‌های منقول نیز جزو ماترک محسوب شده و زن مطابق قانون از آن‌ها ارث می‌برد.

برای مثال، اگر خانه‌ای با عرصه و اعیان وجود داشته باشد:

• ابتدا ملک توسط کارشناس رسمی دادگستری قیمت‌گذاری می‌شود.
  
  

• سپس، اگر شوهر فرزند داشته باشد، زن یک‌هشتم (⅛) از کل قیمت ملک (شامل زمین و بنا) را به‌عنوان سهم‌الارث دریافت می‌کند.
  
  

• اگر فرزندی در میان نباشد، این سهم به یک‌چهارم (¼) افزایش می‌یابد.
  
  

این تغییر حقوقی، در ادامه‌ی تحولات فقهی و اصلاحات ماده ۹۴۶ قانون مدنی و به‌ویژه نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه رقم خورده است.

در نهایت، اگر سایر وراث از پرداخت سهم نقدی زن امتناع کنند، او می‌تواند با مراجعه به دادگاه، تقاضای تحویل عین سهم خود از ملک را داشته باشد. در این صورت، قاضی می‌تواند بخشی از ملک را به‌طور مشاع یا مفروز به زن اختصاص دهد تا سهم او به‌صورت غیرنقدی پرداخت شود.