نحوه شکایت از کارفرما

بسیاری از کارگران به دلیل نگرانی از دست دادن شغل، عدم آگاهی از حقوق قانونی خود یا ترس از فرآیندهای پیچیده و طولانی اداری، از پیگیری مطالباتشان صرف‌نظر می‌کنند. این تردید و نگرانی، فضایی را برای برخی کارفرمایان ایجاد می‌کند تا تعهدات قانونی خود را نادیده بگیرند. اما قانون کار، مسیری روشن و مشخص برای کارگران جهت احقاق حق تعیین کرده است. شکایت از کارفرما یک اقدام تهاجمی نیست؛ بلکه یک ابزار قانونی است که نظام حقوقی کشور برای ایجاد توازن در روابط کاری و دفاع از حقوق فردی که نیروی کار خود را در اختیار دیگری قرار می‌دهد، به رسمیت شناخته است. این مقاله یک راهنمای کامل و قدم به قدم است تا شما را جهت پیمودن این مسیر قانونی یاری کند و نشان دهد که چگونه می‌توانید بدون پیچیدگی و سردرگمی، به حقوق قانونی خود دست پیدا کنید.

قرارداد کار چیست؟

قرارداد کار، سندی است که رابطه کاری میان کارگر و کارفرما را رسمیت می‌بخشد. اما یک تصور اشتباه رایج وجود دارد که اگر قرارداد کتبی وجود نداشته باشد، پس هیچ حقی هم وجود ندارد. ماده ۷ قانون کار به صراحت این تصور را رد می‌کند و می‌گوید: «قرارداد کار عبارت است از قرارداد کتبی یا شفاهی که به موجب آن کارگر در قبال دریافت حق‌السعی، کاری را برای مدت موقت یا مدت غیر موقت برای کارفرما انجام می‌دهد». 

این ماده یکی از مهم‌ترین مواد حمایتی قانون کار است. به رسمیت شناختن «قرارداد شفاهی» به این معناست که قانون، اصل را بر وجود رابطه کاری می‌گذارد، نه صرفاً وجود یک برگه کاغذ. اگر شما برای کارفرمایی کار کرده‌اید و حقوق دریافت کرده‌اید، حتی بدون یک خط قرارداد نوشته‌شده، یک رابطه کاری قانونی میان شما برقرار بوده است.

البته در صورت وجود قرارداد کتبی، طبق ماده ۱۰ قانون کار، باید موارد زیر در آن به طور دقیق ذکر شود:

• مشخصات دقیق طرفین.

• نوع کار یا وظیفه‌ای که کارگر باید انجام دهد.

• حقوق یا مزد مبنا و سایر مزایا.

• ساعات کار، تعطیلات و مرخصی‌ها.

• محل انجام کار.

• تاریخ انعقاد قرارداد.

• مدت قرارداد (اگر موقت باشد).
  
  این جزئیات به شفافیت رابطه کاری کمک می‌کند، اما نبود آن‌ها به معنای نبودن خود رابطه کاری نیست. این اصل بنیادین، اساس بخش بزرگی از شکایاتی است که کارگران، به خصوص آن‌هایی که قرارداد کتبی ندارند، مطرح می‌کنند.

دلایل قانونی برای شکایت از کارفرما

در چه مواردی می‌توان از کارفرما شکایت کرد؟

قانون کار مجموعه‌ای از حداقل حقوق را برای کارگران تعیین کرده است که هیچ کارفرمایی تحت هیچ شرایطی نمی‌تواند آن‌ها را نادیده بگیرد. هرگونه توافق میان کارگر و کارفرما که این حداقل‌ها را رعایت نکند، از نظر قانونی باطل و بی‌اثر است. تخطی از این وظایف قانونی، به کارگر حق می‌دهد که از طریق مراجع صالح، شکایت خود را پیگیری کند. در ادامه، به شایع‌ترین دلایلی که کارگران به استناد آن‌ها از کارفرمای خود شکایت می‌کنند، می‌پردازیم. 

عدم بستن قرارداد با کارگر

همانطور که گفته شد، قرارداد کار می‌تواند شفاهی هم باشد. اما خودداری کارفرما از تنظیم یک قرارداد کتبی، خود می‌تواند یک تخلف باشد. قرارداد کتبی به رابطه کاری شفافیت می‌بخشد و به عنوان یک سند محکم، از بروز بسیاری از اختلافات در آینده جلوگیری می‌کند. اگر کارفرما از ارائه نسخه قرارداد به شما خودداری می‌کند یا اصلاً قراردادی تنظیم نمی‌کند، شما می‌توانید این موضوع را به عنوان یکی از موارد شکایت خود مطرح کنید. این کار به خصوص زمانی اهمیت پیدا می‌کند که بر سر جزئیات توافق، مانند میزان حقوق یا شرح وظایف، اختلافی پیش بیاید.  برای اطلاعات بیشتر در این زمینه، می‌توانید مقاله شکایت از کارفرما بدون قرارداد را مطالعه کنید. 

پرداخت مزایایی کمتر از قانون کار

حقوق یک کارگر فقط شامل مبلغی که به عنوان «حقوق پایه» توافق شده، نیست. قانون هر ساله حداقل‌هایی را برای مزایای جانبی تعیین می‌کند که پرداخت آن‌ها برای کارفرما الزامی است. مهم‌ترین این مزایا عبارتند از:

• حق مسکن: مبلغی که هر ساله توسط شورای عالی کار تعیین می‌شود و باید به تمام کارگران پرداخت گردد.

• بن کارگری (حق خواروبار): این مبلغ نیز هر ساله مشخص می‌شود و جزئی از حقوق قانونی کارگر است.
  اگر کارفرما این مبالغ را پرداخت نکند یا کمتر از میزان مصوب قانونی پرداخت کند، مرتکب تخلف شده است و کارگر می‌تواند مابه‌التفاوت آن را از طریق شکایت مطالبه کند. 

بیمه نکردن کارگر

یکی از جدی‌ترین و مهم‌ترین تخلفات کارفرما، بیمه نکردن کارگر است. ماده ۱۴۸ قانون کار به صراحت می‌گوید: «کارفرمایان کارگاه‌های مشمول این قانون مکلفند بر اساس قانون تأمین اجتماعی، نسبت به بیمه نمودن کارگران واحد خود اقدام نمایند».  این یک تکلیف مطلق است و حتی رضایت کتبی کارگر مبنی بر عدم نیاز به بیمه نیز کارفرما را از این وظیفه مبرا نمی‌کند.

بیمه تامین اجتماعی فقط برای دوران بازنشستگی نیست؛ بلکه مواردی مانند درمان، بیمه بیکاری، غرامت ایام بیماری و ازکارافتادگی را نیز پوشش می‌دهد. عدم پرداخت حق بیمه از سوی کارفرما، کارگر را از تمام این حمایت‌ها محروم می‌کند.

در صورت بیمه نشدن، کارگر می‌تواند شکایت کند و کارفرما نه تنها موظف به پرداخت کل حق بیمه معوقه (هم سهم کارگر و هم سهم خود) می‌شود، بلکه با جریمه‌های سنگینی نیز روبرو خواهد شد. قانون برای این تخلف، جریمه‌ای نقدی معادل دو تا ده برابر حق بیمه مربوطه را پیش‌بینی کرده است. 

یک نکته بسیار مهم و استراتژیک در شکایت بابت بیمه وجود دارد: سازمان تامین اجتماعی برای محاسبه حق بیمه معوقه و جرایم آن، از دستمزد فعلی کارگر استفاده می‌کند، نه دستمزد او در سال‌هایی که بیمه نشده است. برای مثال، اگر کارگری در سال ۱۳۹۵ حقوقی معادل یک میلیون تومان داشته و بیمه نشده باشد و امروز شکایت کند، سازمان حق بیمه آن سال را بر اساس حقوق فعلی او (مثلاً ۲۰ میلیون تومان) محاسبه می‌کند. این امر مبلغ بدهی و جریمه کارفرما را به شدت افزایش می‌دهد و اهرم فشار قدرتمندی در دست کارگر برای مذاکره و رسیدن به حق خود است.  جهت آگاهی کامل از جزئیات جریمه‌ها و نحوه پیگیری، مطالعه مقاله

جریمه بیمه نکردن کارگران توسط کارفرما توصیه می‌شود.

پرداخت حقوق کمتر از قرارداد

اگر میان کارگر و کارفرما یک قرارداد کتبی وجود داشته باشد که در آن حقوقی بالاتر از حداقل قانون کار تعیین شده باشد، کارفرما موظف به رعایت همان مبلغ است. پرداخت مبلغی کمتر از آنچه در قرارداد ذکر شده، نقض آشکار قرارداد است و کارگر می‌تواند برای دریافت مابه‌التفاوت آن شکایت کند. تنها کسورات قانونی از حقوق، مواردی مانند حق بیمه سهم کارگر، مالیات حقوق و اقساط وام (در صورت وجود توافق) است. 

اخراج غیرقانونی (شامل دوره کارآموزی و پس از فوت کارفرما)

اخراج کارگر باید دلیل موجه و قانونی داشته باشد. کارفرما نمی‌تواند به صورت دلبخواهی و بدون دلیل، کارگر را اخراج کند. برخی از مصادیق اخراج غیر قانونی عبارتند از:

• اخراج بدون دلیل موجه: اگر کارگر وظایف خود را به درستی انجام می‌دهد و قصوری مرتکب نشده، اخراج او غیرقانونی است.

• اخراج در دوره کارآموزی بدون پرداخت حقوق: دوره کارآموزی یا دوره آزمایشی (حداکثر یک ماه برای کارگران ساده و سه ماه برای کارگران ماهر) نیز جزو سابقه کار محسوب می‌شود. اگر کارفرما در این دوره همکاری را قطع کند، باید حقوق همان مدت را به طور کامل پرداخت نماید. 

• عدم پرداخت حقوق پس از فوت کارفرما: اگر کارفرما فوت کند، قرارداد کار به قوت خود باقی است. ورثه کارفرما یا مدیر جدید کارگاه، قائم‌مقام قانونی او محسوب می‌شوند و موظف به پرداخت تمام حقوق و مزایای کارگر طبق قرارداد هستند. همین قانون در مورد فروش یا واگذاری کارگاه نیز صدق می‌کند. 

کار کردن بیش از حد معمول یا بیگاری

ساعت کار قانونی در ایران بر اساس ماده ۵۱ قانون کار، ۸ ساعت در شبانه‌روز و مجموعاً ۴۴ ساعت در هفته است.  کار در مشاغل سخت و زیان‌آور حتی کمتر است (۶ ساعت در روز و ۳۶ ساعت در هفته).  ارجاع کار اضافی به کارگر تنها در دو صورت مجاز است:

۱. موافقت خود کارگر.

۲. پرداخت ۴۰٪ اضافه بر مزد هر ساعت کار عادی به عنوان فوق‌العاده اضافه‌کاری (طبق ماده ۵۹ قانون کار). 

وادار کردن کارگر به کار بیش از ساعات قانونی بدون رضایت او یا بدون پرداخت اضافه‌کاری، مصداق «بیگاری» و یک تخلف آشکار است و کارگر می‌تواند بابت آن شکایت کند. 

نداشتن تعطیلات و مرخصی

قانون کار حقوق مشخصی را برای استراحت کارگر در نظر گرفته است:

• تعطیلی هفتگی: هر کارگر حق دارد یک روز مشخص در هفته (معمولاً جمعه) را به عنوان تعطیلی هفتگی همراه حقوق استفاده کند. کار در روز جمعه نیازمند موافقت کارگر و پرداخت ۴۰٪ فوق‌العاده علاوه بر مزد عادی است.

• مرخصی استحقاقی: هر کارگر سالانه حق استفاده از یک ماه مرخصی استحقاقی همراه حقوق را دارد. این مرخصی قابل ذخیره (تا ۹ روز در سال) و در صورت عدم استفاده، قابل بازخرید در پایان قرارداد است.
  
  محروم کردن کارگر از این تعطیلات و مرخصی‌ها یا عدم پرداخت مبالغ مربوط به آن‌ها، دلیلی قانونی برای شکایت است. 

عدم پرداخت حق سنوات 

حق سنوات یا مزایای پایان کار، مبلغی است که کارفرما در زمان خاتمه قرارداد کار، موظف به پرداخت آن به کارگر است. این مبلغ معادل یک ماه آخرین حقوق کارگر به ازای هر سال سابقه کار در همان کارگاه است. حتی اگر کارگر کمتر از یک سال کار کرده باشد، به نسبت مدت کارکرد مستحق دریافت سنوات خواهد بود. پرداخت حق سنوات در هر حالتی (چه کارگر استعفا دهد، چه اخراج شود و چه قراردادش تمام شود) الزامی است و عدم پرداخت آن یکی از رایج‌ترین دلایل شکایت کارگران است. 

شکایت بابت گرفتن سفته 

دریافت سفته یا چک از کارگر به عنوان «تضمین حسن انجام کار» امری رایج است، اما باید چارچوب قانونی آن رعایت شود. اگر کارفرما این موارد را رعایت نکند، کارگر می‌تواند شکایت کند:

• باید در قرارداد کار به طور دقیق ذکر شود که سفته به چه منظوری، به چه مبلغی و چه شماره‌ای دریافت شده است.

• کارفرما باید رسیدی مبنی بر دریافت سفته به کارگر تحویل دهد.

• پس از پایان رابطه کاری، کارفرما موظف است سفته را به کارگر بازگرداند.
  اگر کارفرما از بازگرداندن سفته خودداری کند یا از آن برای تهدید و فشار بر کارگر سوءاستفاده کند، این عمل می‌تواند مصداق جرم «خیانت در امانت» باشد که یک جرم کیفری است و علاوه بر شکایت در اداره کار، می‌توان آن را در دادسرا نیز پیگیری کرد. 

شکایت کارگر از پیمانکار

در بسیاری از پروژه‌ها، کارفرمای اصلی (که به او «پیمان‌دهنده» می‌گویند) انجام بخشی از کار را به یک شرکت یا شخص دیگر (که «پیمانکار» نامیده می‌شود) واگذار می‌کند. کارگرانی که برای پیمانکار کار می‌کنند، گاهی در دریافت حقوق خود دچار مشکل می‌شوند. ماده ۱۳ قانون کار برای حمایت از این کارگران یک راهکار مهم پیش‌بینی کرده است. بر اساس این ماده، پیمان‌دهنده (کارفرمای اصلی) مسئولیت دارد که در قرارداد خود پیمانکار را موظف به رعایت تمام قوانین کار در قبال کارگرانش کند. اگر پیمانکار از پرداخت حقوق و مزایای کارگرانش خودداری کند، کارگران می‌توانند علیه او شکایت کنند و اگر پیمانکار توانایی پرداخت بدهی خود را نداشته باشد، پیمان‌دهنده مسئول پرداخت این دیون خواهد بود.  این یک مسئولیت تضامنی است و به کارگر این امکان را می‌دهد که طلب خود را از کارفرمای اصلی نیز وصول کند.  

راهنمای گام به گام فرآیند شکایت 

چگونگی شکایت از کارفرما / برای شکایت از کارفرما کجا برم؟

پس از آنکه دانستیم در چه مواردی می‌توانیم شکایت کنیم، سوال اصلی این است که این کار را چگونه و از کجا باید شروع کرد. مرجع اصلی رسیدگی به تمام اختلافات میان کارگر و کارفرما، «وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی» و ادارات کل آن در استان‌ها و شهرستان‌ها است.  خوشبختانه، با راه‌اندازی «سامانه جامع روابط کار»، فرآیند شکایت بسیار ساده‌تر، شفاف‌تر و در دسترس‌تر از گذشته شده است. این سامانه، یک پیشرفت بزرگ در نظام اداری کشور است که نیاز به مراجعات حضوری مکرر را از بین برده و تمام مراحل، از ثبت شکایت تا پیگیری و مشاهده ابلاغیه‌ها را به صورت الکترونیکی ممکن کرده است. در حال حاضر، روش اصلی و استاندارد برای شکایت، همین روش اینترنتی است.

روش‌های ثبت شکایت

شکایت از کارفرما اینترنتی 

این روش به تمام کارگران توصیه می‌شود، زیرا سریع‌ترین و کارآمدترین راه برای شروع فرآیند قانونی است. مراحل ثبت شکایت اینترنتی به شرح زیر است:

 احراز هویت 

قبل از هر اقدامی، شما باید در سامانه جامع روابط کار ثبت‌نام و هویت خود را تایید کنید. این کار فقط یک بار انجام می‌شود و برای تمام خدمات آینده این سامانه معتبر خواهد بود. دو راه برای احراز هویت وجود دارد:

• احراز هویت آنلاین: شما می‌توانید به سایت ekyc.done.ir مراجعه کرده و مراحل احراز هویت الکترونیکی را به صورت غیرحضوری و از طریق تلفن همراه خود انجام دهید. 

• احراز هویت حضوری: می‌توانید به یکی از دفاتر پیشخوان دولت در نزدیکی محل زندگی خود مراجعه کنید. جهت این کار، به همراه داشتن کارت ملی و یک سیم‌کارت که به نام خودتان باشد، الزامی است. پس از انجام مراحل، یک نام کاربری (که همان کد ملی شماست) و یک رمز عبور برای شما پیامک می‌شود. 

ورود به سامانه جامع روابط کار 

پس از دریافت نام کاربری و رمز عبور، به آدرس اصلی سامانه یعنی prkar.mcls.gov.ir مراجعه کنید. در این سایت، با وارد کردن اطلاعات خود می‌توانید وارد پنل کاربری‌تان شوید.  این سامانه، پنجره واحد شما برای تمام امور مربوط به شکایتتان خواهد بود.

 ثبت دادخواست بدوی

در پنل کاربری خود، به دنبال گزینه‌ای به نام «ثبت دادخواست بدوی» بگردید و روی آن کلیک کنید. فرمی به شما نمایش داده می‌شود که باید آن را با دقت کامل پر کنید. اطلاعاتی مانند مشخصات شما، مشخصات کارفرما و آدرس کارگاه در این فرم خواسته می‌شود.

مهم‌ترین بخش این فرم، قسمت «شرح دادخواست» است. در این قسمت باید به صورت خلاصه و شفاف، موضوع شکایت خود را بنویسید. برای مثال، اگر بابت حقوق معوقه و عدم پرداخت حق بیمه شکایت دارید، به طور واضح بنویسید: «مطالبه حقوق معوقه ماه‌های فروردین و اردیبهشت سال ۱۴۰۳ و همچنین الزام کارفرما به پرداخت حق بیمه از تاریخ... تا تاریخ...». از نوشتن توضیحات طولانی و حاشیه‌ای خودداری کنید، زیرا جزئیات کامل را می‌توانید در جلسه رسیدگی به صورت حضوری بیان کنید. 

 بارگذاری مدارک

در مرحله آخر ثبت دادخواست، از شما خواسته می‌شود که تمام اسناد و مدارک خود را اسکن کرده و در سامانه بارگذاری کنید. هر مدرکی که ادعای شما را ثابت می‌کند، از قرارداد کار گرفته تا فیش حقوقی و پرینت حساب بانکی، باید در این مرحله ضمیمه شود. پس از تکمیل این مرحله و ثبت نهایی، یک کد رهگیری به شما داده می‌شود. 

شکایت حضوری از کارفرما در اداره بیمه

این روش یک مسیر جایگزین و خاص برای شکایت بابت بیمه نشدن است. شما می‌توانید مستقیماً به شعبه تامین اجتماعی که کارگاه شما تحت پوشش آن است مراجعه کرده و فرم «ادعای سابقه» را پر کنید. پس از آن، سازمان تامین اجتماعی ممکن است بازرسی به محل کار شما اعزام کند تا رابطه کاری را بررسی کند. 

باید توجه داشت که این روش گرچه ساده به نظر می‌رسد، اما معمولاً به جریمه‌های سبک‌تری برای کارفرما منجر می‌شود (فقط پرداخت اصل حق بیمه و جرائم تاخیر). در حالی که شکایت از طریق اداره کار (سامانه جامع) می‌تواند به جریمه‌های بسیار سنگین‌تری (دو تا ده برابر حق بیمه) برای کارفرما ختم شود و اهرم فشار قوی‌تری برای کارگر است. 

پیگیری پرونده شکایت از کارفرما

پس از ثبت موفقیت‌آمیز دادخواست در سامانه جامع روابط کار، تمام اطلاع‌رسانی‌های بعدی از طریق همین سامانه و پیامک انجام خواهد شد. زمان و مکان جلسه رسیدگی، هرگونه ابلاغیه و در نهایت رای صادر شده، همگی به صورت الکترونیکی به اطلاع شما خواهد رسید. شما می‌توانید در هر زمان با ورود به پنل کاربری خود، آخرین وضعیت پرونده را مشاهده کنید. این سیستم شفاف و آنلاین، نیاز به پیگیری‌های حضوری و تلفنی را به کلی از بین برده و فرآیند را برای کارگر بسیار آسان کرده است. 

مدارک، هزینه‌ها و مهلت‌های قانونی  شکایت 

مدارک لازم برای شکایت از کارفرما در اداره کار

قدرت پرونده شما در گرو مدارکی است که برای اثبات ادعای خود ارائه می‌دهید. هرچه اسناد و شواهد شما محکم‌تر و کامل‌تر باشد، شانس موفقیت شما در جلسات رسیدگی بالاتر می‌رود. پیش از ثبت دادخواست، حتماً زمانی را به جمع‌آوری دقیق این مدارک اختصاص دهید. در جدول زیر، یک چک‌لیست کامل از مدارک مورد نیاز آورده شده است تا بتوانید به صورت منظم آن‌ها را آماده کنید. 

 شکایت بدون سند و مدرک رسمی

شکایت از کارفرما بدون داشتن قرارداد

بخش بزرگی از کارگران در ایران، به خصوص در کارگاه‌های کوچک، بدون قرارداد کتبی کار می‌کنند. این افراد اغلب تصور می‌کنند که به همین دلیل هیچ حقی برای شکایت ندارند. این تصور کاملاً اشتباه است. همانطور که در بخش اول توضیح داده شد، قانون کار قرارداد شفاهی را نیز به رسمیت می‌شناسد.  بنابراین، نداشتن یک برگه کاغذ به نام «قرارداد» شما را از حقوق قانونی‌تان محروم نمی‌کند. چالش اصلی در این حالت، اثبات وجود همان قرارداد شفاهی و رابطه کاری است. اگر بتوانید به مراجع رسیدگی ثابت کنید که برای مدتی مشخص برای کارفرما کار کرده‌اید، تمام قوانین کار در مورد شما صدق خواهد کرد. برای راهنمایی دقیق‌تر، می‌توانید مقاله تخصصی

شکایت از کارفرما بدون قرارداد را مطالعه کنید. 

مراحل شکایت از کارفرما بدون داشتن قرارداد

فرآیند شکایت برای کارگری که قرارداد کتبی ندارد، دقیقاً مشابه دیگران و از طریق سامانه جامع روابط کار است. تفاوت اصلی در مرحله «جمع‌آوری مدارک» است. از آنجایی که سند اصلی (قرارداد) وجود ندارد، شما باید از هر مدرک جایگزین دیگری برای اثبات رابطه کاری خود استفاده کنید. برخی از مهم‌ترین مدارک جایگزین عبارتند از:

• پرینت حساب بانکی: اگر حقوق شما به صورت منظم به حسابتان واریز شده، پرینت حساب که نام واریز کننده (کارفرما) و تکرار واریزها را نشان می‌دهد، یک مدرک بسیار قوی است. 

• شهادت شهود (استشهادنامه): می‌توانید از همکاران فعلی یا سابق خود بخواهید که شهادت دهند شما در آن کارگاه مشغول به کار بوده‌اید. تنظیم یک استشهاد نامه کتبی و امضای آن توسط چند نفر، اعتبار بالایی دارد. 

• مدارک دیگر: هر سند دیگری که شما را به آن محیط کاری مرتبط کند، مفید است. مواردی مانند کارت ورود و خروج، ایمیل‌ها یا پیام‌های کاری، عکس یا فیلم از محیط کار، برگه‌های ماموریت یا مرخصی و حتی فاکتورهایی که به نام شما برای کارگاه صادر شده است، همگی می‌توانند به عنوان مدرک استفاده شوند. 

تبعات عدم عقد قرارداد برای کارفرما

جالب است بدانید که نداشتن قرارداد کتبی، اغلب ریسک بزرگ‌تری برای کارفرماست تا کارگر. دلیل این امر آن است که در غیاب یک قرارداد کتبی که نوع و مدت قرارداد (مثلاً موقت بودن آن) را مشخص کند، اصل بر دائمی بودن رابطه کاری است.   این یعنی کارگر از امنیت شغلی بالاتری برخوردار است و کارفرما نمی‌تواند به سادگی و پس از پایان یک مدت مشخص، او را اخراج کند. همچنین، در نبود قرارداد، اثبات توافقات شفاهی برای کارفرما دشوارتر است و ادعاهای کارگر در مورد مزایای توافق‌شده، وزن بیشتری پیدا می‌کند.

مهلت شکایت از کارفرما

آگاهی از مهلت‌های قانونی برای ثبت شکایت بسیار حیاتی است، زیرا از دست دادن این مهلت‌ها می‌تواند به از دست رفتن کامل حق شما منجر شود.

مهلت عمومی (حقوق و مزایا)

خوشبختانه برای اکثر مطالبات مالی، مانند حقوق معوقه، عیدی، سنوات و حق بیمه، قانون کار هیچ‌گونه محدودیت زمانی یا «مرور زمان» در نظر نگرفته است. این یعنی شما می‌توانید حتی سال‌ها پس از قطع همکاری، برای دریافت این مطالبات از کارفرمای سابق خود شکایت کنید. حتی ورثه یک کارگر متوفی نیز می‌توانند برای مطالبه حق بیمه پرداخت‌نشده او اقدام کنند. 

مهلت برای بازگشت به کار (پس از اخراج)

این مورد یک استثنای بسیار مهم و حیاتی است. اگر کارفرما شما را اخراج کرده و شما معتقدید که این اخراج غیرقانونی بوده و قصد دارید به کار خود بازگردید (و از بیمه بیکاری استفاده کنید)، شما فقط ۳۰ روز از تاریخ اخراج فرصت دارید تا دادخواست خود را در اداره کار ثبت کنید. اگر این مهلت ۳۰ روزه بگذرد، شما دیگر نمی‌توانید درخواست بازگشت به کار بدهید، هرچند همچنان می‌توانید برای دریافت مطالبات مالی خود (مانند سنوات و حقوق معوقه) شکایت کنید. 

مهلت شکایت برای بیمه

همانند مطالبات مالی عمومی، برای شکایت بابت عدم پرداخت حق بیمه نیز هیچ محدودیت زمانی وجود ندارد. این حق هرگز از بین نمی‌رود و در هر زمانی قابل پیگیری است. 

هزینه شکایت از کارفرما

یکی از بزرگ‌ترین موانع ذهنی برای کارگران، تصور هزینه‌های سنگین دادرسی است. خبر خوب این است که شکایت کارگر از کارفرما در مراجع زیرمجموعه وزارت کار، عملاً رایگان است. شما برای ثبت دادخواست، شرکت در جلسات هیات تشخیص و هیات حل اختلاف، هیچ هزینه دادرسی پرداخت نمی‌کنید.  تنها هزینه‌ای که ممکن است متحمل شوید، مبلغی بسیار ناچیز (در حد چند ده هزار تومان) برای ثبت‌نام اولیه و احراز هویت در دفاتر پیشخوان دولت است، آن هم فقط برای بار اول. این سیاست قانونگذار برای آن است که هیچ کارگری به دلیل ناتوانی مالی از دستیابی به حقوق قانونی خود محروم نماند.

مراجع رسیدگی و موارد ویژه 

مرجع صالح رسیدگی به شکایت از کارفرما

پس از ثبت دادخواست، پرونده شما وارد یک فرآیند رسیدگی ساختاریافته می‌شود. این فرآیند به گونه‌ای طراحی شده که ابتدا تلاش برای صلح و سازش صورت گیرد و در صورت عدم موفقیت، به صورت مرحله‌ای توسط هیات‌های تخصصی مورد بررسی قرار گیرد. این ساختار از ارجاع مستقیم پرونده‌ها به سیستم قضایی عمومی که معمولاً کندتر و پرهزینه‌تر است، جلوگیری می‌کند و تلاش دارد اختلافات کارگری را در یک محیط تخصصی و سریع‌تر حل و فصل کند.

مرحله اول: سازش (در شورای اسلامی کار یا انجمن صنفی)

بر اساس ماده ۱۵۷ قانون کار، اولین گام در رسیدگی به اختلافات، تلاش برای حل مسالمت‌آمیز آن است. اگر در کارگاه شما «شورای اسلامی کار» یا «انجمن صنفی کارگران» وجود داشته باشد، ممکن است پرونده ابتدا برای میانجی‌گری به این شورا ارجاع شود. هدف این است که کارگر و کارفرما با کمک نمایندگان خود به یک توافق برسند و نیازی به ادامه فرآیند رسیدگی نباشد.  در عمل، برای بسیاری از شکایات، اولین جلسه رسمی در هیات تشخیص، خود ماهیت جلسه سازش را نیز دارد.

مرحله دوم: هیات تشخیص 

در صورتی که سازش حاصل نشود، پرونده شما به «هیات تشخیص» ارجاع داده می‌شود. این هیات، اولین مرجع رسمی رسیدگی‌کننده است و جلسه آن با حضور شما و کارفرما (یا نماینده قانونی او) برگزار می‌شود. ترکیب این هیات به گونه‌ای است که عدالت و بی‌طرفی رعایت شود:

• یک نفر نماینده وزارت کار (به عنوان نماینده دولت).

• یک نفر نماینده کارگران (منتخب تشکل‌های کارگری).

• یک نفر نماینده کارفرمایان (منتخب تشکل‌های کارفرمایی). 
  
  در این جلسه، شما و کارفرما مدارک و توضیحات خود را ارائه می‌دهید. هیات پس از شنیدن صحبت‌های طرفین و بررسی اسناد، رای خود را صادر می‌کند. این رای به طرفین ابلاغ می‌شود.

مرحله سوم: هیات حل اختلاف 

اگر شما یا کارفرما به رای صادر شده از سوی هیات تشخیص اعتراض داشته باشید، می‌توانید ظرف مدت ۱۵ روز پس از ابلاغ رای، اعتراض خود را (از طریق همان سامانه جامع) ثبت کنید. در این صورت، پرونده به مرجع بالاتر یعنی «هیات حل اختلاف» ارجاع داده می‌شود. این هیات ساختار گسترده‌تری دارد و از ۹ نفر تشکیل شده است:

• سه نفر نماینده دولت (از وزارت کار، دادگستری و فرمانداری).

• سه نفر نماینده کارگران.

• سه نفر نماینده کارفرمایان. 
  
  رایی که توسط هیات حل اختلاف صادر می‌شود، «قطعی و لازم‌الاجرا» است. این یعنی فرآیند رسیدگی در اداره کار در این مرحله به پایان می‌رسد و کارفرما موظف به اجرای رای است. 

ورود دستگاه قضا 

بسیاری تصور می‌کنند که برای شکایت از کارفرما باید به دادگاه مراجعه کنند. این تصور اشتباه است. همانطور که توضیح داده شد، رسیدگی به این اختلافات در صلاحیت انحصاری هیات‌های تشخیص و حل اختلاف اداره کار است. دستگاه قضایی عمومی (دادگستری) معمولاً در این پرونده‌ها دخالت مستقیمی ندارد، مگر در شرایط خاص.

شکایت از کارفرما در دادگستری

دادگستری در دو حالت اصلی وارد اختلافات کارگری می‌شود:

۱. اجرای رای: اگر رای قطعی هیات حل اختلاف به نفع شما صادر شود اما کارفرما از اجرای آن خودداری کند (مثلاً از پرداخت مبلغ محکوم‌شده امتناع ورزد)، شما می‌توانید از اداره کار یک «اجراییه» دریافت کرده و آن را به واحد اجرای احکام دادگستری ببرید. در این مرحله، دادگستری با استفاده از ابزارهای قانونی خود مانند توقیف حساب بانکی یا اموال کارفرما، رای را به نفع شما اجرا می‌کند. 

۲. جرائم کیفری: اگر در محیط کار جرمی رخ دهد، رسیدگی به جنبه کیفری آن در صلاحیت دادسرا و دادگاه‌های کیفری است. برای مثال، مواردی مانند ضرب و شتم، توهین، سرقت یا همان جرم «خیانت در امانت» در خصوص سفته، باید در مراجع قضایی پیگیری شوند. 

دیوان عدالت اداری 

دیوان عدالت اداری یک مرجع قضایی بسیار تخصصی است که به شکایات مردم از نهادها و تصمیمات دولتی رسیدگی می‌کند. در زمینه اختلافات کارگری، تنها می‌توان از آراء قطعی هیات‌های حل اختلاف به دیوان عدالت اداری شکایت کرد. نکته بسیار مهم این است که دیوان به ماهیت اختلاف شما (اینکه حق با شما بوده یا نه) مجدداً رسیدگی نمی‌کند. بلکه فقط بررسی می‌کند که آیا رای صادر شده از سوی هیات حل اختلاف، قوانین و مقررات را نقض کرده است یا خیر.   به عبارت دیگر، شکایت در دیوان عدالت اداری یک اعتراض شکلی و حقوقی به روند رسیدگی است، نه یک رسیدگی مجدد به اصل دعوا.

نکاتی که باید هنگام شکایت از کارفرما، مد نظر داشته باشید

برای اینکه فرآیند شکایت شما به بهترین شکل پیش برود، به این نکات عملی توجه کنید:

• مدارک خود را کامل کنید: پیش از ثبت دادخواست، مطمئن شوید تمام اسناد و شواهد ممکن را جمع‌آوری کرده‌اید. یک پرونده مستند، نیمی از راه موفقیت است.

• خلاصه و مفید بنویسید: در فرم دادخواست اولیه، شرح شکایت خود را کوتاه، دقیق و متمرکز بر خواسته‌های اصلی‌تان بنویسید.

• در جلسات حاضر شوید: حضور شما در جلسات رسیدگی الزامی است. عدم حضور بدون عذر موجه می‌تواند باعث رد شدن شکایت شما شود.

• حرفه‌ای رفتار کنید: در جلسات، آرامش خود را حفظ کنید، به طرف مقابل و اعضای هیات احترام بگذارید و فقط بر اساس واقعیت و مدارک صحبت کنید.

• از مشاوره کمک بگیرید: اگر پرونده شما پیچیده است یا احساس می‌کنید به تنهایی از پس آن برنمی‌آیید، گرفتن مشاوره از کارشناسان حقوق کار یا وکلا می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.

جمع‌بندی نهایی

شکایت از کارفرما شاید آخرین راهکار باشد، اما یک حق قانونی و ابزاری کارآمد برای دفاع از حقوق پایمال‌شده شماست. قانون کار با نگاهی حمایتی، مسیرهایی را ایجاد کرده است که کارگران بتوانند به سادگی و تقریباً بدون هیچ هزینه‌ای، مطالبات خود را پیگیری کنند. به یاد داشته باشید که نداشتن قرارداد کتبی به معنای نداشتن حق نیست؛ سامانه جامع روابط کار فرآیند شکایت را بسیار آسان کرده است؛ و مهم‌تر از همه، آگاهی از حقوق و مهلت‌های قانونی، قدرتمندترین سلاح شما در این مسیر است. هرگز به دلیل ترس یا ناآگاهی، از حقی که قانون برای شما به رسمیت شناخته است، چشم‌پوشی نکنید.